مغلن خلاف مزاحمتي جنگ جوٽيندڙ شهيد ميان آدم شاھ ڪلهوڙو ـ اسلم عباسي

 

سنڌ جي تاريخ ۾ ڪلهوڙا دور حڪومت 82 سال رهيو آهي. جنهن ۾ حڪمراني سنڌ مٿان ڌارين جا حملا سنڌ اندر نهري نظام قائم ڪرڻ، سنڌ جي تهذيب ۽ ثقافت جا تاريخي مقبرا، ڪوٽ ۽ قلعا، مسجدون تعمير ڪرائڻ، سنڌي ادب جو دور مطلب ته ڪلهوڙا دور کي سنڌ جو سونهري دور ليکيو وڃي ٿو. ڪلهوڙن جي شروعات چانڊڪا پرڳڻي کان ٿي. سنڌ ۾ سن 1520ع ۾ مقامي قبيلي سمن جي حڪومت پوري ٿي سنڌ جي اڪثر مقامي قبيلن ارغونن، ترخانن ۽ مغلن جي خلاف جدوجهد ڪئي، ليڪن اڪثر تحريڪون ناڪام ٿيون، البته ڪلهوڙا خاندان ڌارين جي خلام منظم ۽ ڀرپور جدوجهد ڪري ڪاميابي حاصل ڪئي. هي تحريڪ ابتدا ۾ ايتري مضبوط نه هئي پر پوءِ اها هڪ سياسي جدوجهد ۾ شامل ٿي وئي. هن تحريڪ جي ابتدا 17 صدي جي آغاز ڌاري تڏهن ٿي جڏهن سنڌ تي مغلن شهنشاهن جو قبضو مڪمل ٿي چڪو هو.  ڪلهوڙن جو پهريون وڏو شهيد ميان آدم شاھ ڪلهوڙو آهي. جنهن مغلن خلاف مزاحمتي جنگ جوٽي ۽ ان کي شهيد ڪيو ويو. ڪلهوڙا خاندان جي مسلسل قربانين ۽ شهيدن کان پوءِ سنڌ مغلن مان آزاد ٿي. سنڌ تي مغلن جي حڪومت 1592ع کان 1738ع تائين رهي. ان دور کي غلامي جو دور چئجي ٿو. ڇاڪاڻ ته مغلن نه فقط سنڌ بلڪ هندستان جي سڀني قومن کي غلام بڻايو ۽ آزادي ۽ سلامتي سان جيئڻ نه ڏنو. ارغونن ۽ ترخانن کان پوءِ مغل دور ۾ سنڌين کي ڪٿي به گڏ ٿيڻ يا پنهنجي حقن لاءِ ڳالهائڻ جي اجازت نه هئي ۽ عام ماڻهو پيرن فقيرن درگاهن ۽ اوتارن تي گڏ ٿيڻ لڳا جتي پاڻ کي محفوظ سمجهندا هئا. شروع شروع ۾ مغلن انهن ڏانهن ڌيان ڪونه ڏنو. پر پوءِ جڏهن ميان آدم شاھ ڪلهوڙي وٽ ماڻهن جا انبوھ ڏٺائون ڇاڪاڻ ته ميان آدم شاھ هڪ باڪردار بزرگ، عالم ۽ وڏي گادي وارو هو. جنهن جو آستان لاڙڪاڻي جي حدن اندر چانڊڪا پرڳڻو هو. ميان آدم شاھ ڪلهوڙي مغلن جي ظلم ۽ جبر خلاف جهاد ڪرڻ جو بنياد رکيو جيڪا دراصل سنڌ جي آزادي جي تحريڪ هئي ۽ پاڻ سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي جدوجهد جو پهريو سرواڻ هو. جنهن جيڪو کيڙي سو کائي جو نعرو ڏنو. نامور محقق پروفيسر ڊاڪٽر غلام محمد لاکي پنهنجي پي ايڇ ڊي تحقيقي مقالي ۾ لکيو آهي ته ميان آدم شاھ ڪلهوڙو روحاني رهبر هئڻ سان گڏ هڪ بااثر زميندار جي روپ ۾ ظاهر ٿيڻ شروع ٿيو ۽ مريدن جي وڌڻ سان طاقت ۾ واڌارو ٿيو، پر هن نقطي کي به غلط طور تي سمجهيو ويو. ميان آدم شاھ پنهنجي اعلي ڪردار ۽ مغلن جي غير آئيني قدمن سبب شهرت حاصل ڪرڻ شروع ڪئي ۽ روحاني عقيدتمندي سندس عروج بڻي.

ميان آدم شاھ جو خاندان اڳ ۾ ئي گهڻي عرصي کان وٺي روحانيت سبب سنڌ ۾ وڏي عزت ماڻي چڪو هو. سندس پيري مريدي سبب سنڌ جي ماڻهن سندس هلچل ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ مغلن جي خلاف تحريڪ زور پڪڙيو. اهڙي صورتحال سبب بکر ۾ ويٺل مغلن جا ڇاڙتا آدم شاھ ڪلهوڙي کان خوف کائڻ لڳا ۽ سندس خلاف وقت جي حاڪمن کي ڀڙڪايو ۽ نيٺ مغل سرڪار کيس گرفتار ڪري ملتان کڻي ويا. جتي قيد ۾ بند رکي کيس 1598ع ۾ ڦاسي چاڙهيو ويو ۽ سندس لاش ملتان کان واپس سکر موڪليو ويو. جتي هڪ ٽڪري مٿان کيس دفن ڪيو ويو. جنهن کي ميان آدم شاھ ڪلهوڙي جي ٽڪري سڏيو وڃي ٿو. جتي سندس روزو پڻ آهي. ان ڏکوئيندڙ واقعي سڄي سنڌ کي ڏک ۾ تبديل ڪري ڇڏيو ۽ ماڻهن سندس اولاد ميان دائود ۽ ميان الياس وٽ گڏ ٿيڻ لڳا ان کان پوءِ ڪلهوڙا خاندان مسلسل مغلن خلاف ويڙهاند جي عمل ۾ سرگرم رهيا، ٽن پيڙهين جي قربانين ميان شاهل محمد ڪلهوڙو ۽ ميان دين محمد ڪلهوڙو جي شهادتن کان پوءِ ۽ ميان نصير محمد ڪلهوڙي جي ميان وال تحريڪ رنگ لاتو ۽ 1700ع ڌاري مغلن نيٺ سنڌ جي حڪمراني ميان يار محمد ڪلهوڙي حوالي ڪئي. ميان نصير محمد ڪلهوڙي جي ميان وال تحريڪ واري مرڪز ڪاڇي کان پوءِ ڪلهوڙن جي حڪمراني جو پهريون مرڪز خدا آباد ضلعو دادو بڻيو جتي اڄ به ميان يار محمد ڪلهوڙي جو آخري آرام گاھ ۽ جامع مسجد خداآباد  واقع آهي. سندس وفات کان پوءِ سندس فرزند ميان نور محمد ڪلهوڙو حڪمران بڻيو جنهن سنڌ مٿان 35 سال حڪومت ڪئي ۽ خدا آباد کان پوءِ تخت محمد آباد جوڙايائين جيڪو دولتپور ضلعي نوابشاھ ۾ موجود آهي. جتي پڻ ميان نور محمد جو آخري آرام گاھ ۽ تاريخي قبرستان ميان جا قبا جي نالي سان مشهور آهي. ان بعد خدا آباد هالا لڳ پڻ ڪلهوڙا حاڪمن جا آثار موجود آهن. موجوده حيدرآباد نيرون ڪوٽ نالي شهر ۽ پڪو قلعو ميان غلام شاھ ڪلهوڙي جوڙايو ۽ سنڌ جي عظيم صوفي شاعر حضرت شاھ عبداللطيف رحمت الله عليه جو روضو پڻ ٺهرايو ۽ سنڌ کي هڪ دفعو وري متحد ۽ منظم ڪري دنيا جي نقشي تي سنڌ ملڪ جو تصور ڏنو. سنڌ مٿان حڪمراني ڪندڙ ڪلهوڙا خاندان جي مقبرن، ڪوٽ قلعن ۽ تاريخي آثارن جي حالت رحم جوڳي آهي سنڌ سرڪار کي گهرجي ته انهن جي مرمت جلد از جلد ڪرائي وڃي.

ڪلهوڙا دور حڪومت جو نامور حڪمران ميان غلام شاھ ڪلهوڙو ـ اسلم عباسي

 

سنڌ جي تاريخ ۾ ڪلهوڙا دور حڪومت کي سونهري دور ليکيو وڃي ٿو جيڪو لڳ ڀڳ 82 سال رهيو. سمن جي سلطنت کانپوءِ ۽ ڪلهوڙا حڪمران ٿيا جيڪي مقامي ۽ ڏيهي باشندا هئا. ڪلهوڙا قبيلي جي مک ٽن بزرگن ميان آدم شاھ ڪلهوڙو، ميان شاھل محمد ڪلهوڙو ۽ ميان دين محمد ڪلهوڙي يعني ٽن پيڙهين جي شهادتن، قربانين ۽ ميان نصير محمد ڪلهوڙي جي ڪامياب تحريڪ ميان وال بعد مغلن سنڌ جون واڳون 1701ع ڌاري ميان يار محمد ڪلهوڙي حوالي ڪيون. ڪلهوڙا دور حڪومت ۾ سنڌ جي آزاد حيثيت، سنڌي ادب جي اوسر، سنڌ ۾ زراعت، آبپاشي نظام، سنڌ جي جاگرافيائي حيثيت، سنڌ جي سونهن ۽ ثقافت ۾ واڌارو آيو، فن تعمير سان گڏوگڏ سنڌي ٻوليءَ جي عظيم شاعر حضرت شاھ عبدالطيف ڀٽائي رح جو جنم پڻ ٿيو. ان ڪري هن دور کي سونهري دور پڻ چون ٿا. 1719ع ڌاري هن ئي دور جو مدبر حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙو حاڪم بڻيو ۽ سنڌ مٿان 35 سال حڪومت ڪئي. جيڪو ميان غلام شاھ ڪلهوڙي جو والد هو. 1740ع ۾ نادر شاھ سنڌ مٿان ڪاھ ڪئي ۽ ميان نور محمد ڪلهوڙو عمرڪوٽ هليو ويو، جنهن جو پيڇو ڪندي نادر شاھ کيس مات ڏئي ان مٿان خراج مقرر ڪرڻ کانسواءِ سندس ٻه پٽ ميان مرادياب ڪلهوڙو ۽ ميان غلام شاھ ڪلهوڙو پاڻ سان ايران وٺي ويو ۽ سنڌ کي ٽن حصن ۾ ورهائي سبي ۽ ڪڇي (محبت خان بروهيءَ کي) شڪارپور (صادق محمد خان دائود پوٽي کي ) ۽ باقي سنڌ ميان نور محمد ڪلهوڙي کي ڏئي واپس ايران موٽي ويو، اهڙيءَ طرح سنڌ جي وحدت وکرجي ويئي. 1747ع ۾ ايران ۾ پيدا ٿيل اندروني وڳوڙن جو فائدو وٺندي ميان نور محمد ڪلهوڙي جا پٽ ميان غلام شاھ ڪلهوڙو ۽ عطر خان ڪلهوڙو اتان ڀڄي سنڌ پهتا.

1753ع ڌاري ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وفات ٿي ۽ سندس پٽ ميان مرادياب کي حڪومت جون واڳون مليون، جنهن بعد ڀائرن جي پاڻ ۾ اڻبڙت ۽ اختلافن سبب سنڌ کي تمام گهڻو نقصان پهتو. آخرڪار 1756ع ڌاري 13 ذوالحج 1170 هجري ۾ ميان غلام شاھ ڪلهوڙو سنڌ جون واڳون سنڀاليون ۽ حڪمران بڻيو. ميان صاحب پنهنجي ڀائرن سان به سخت اختلافات رکيا ۽ وطن سنڌ خاطر ڌارين سان به پڻ جنگيون ڪيون. سنڌ جي سرحدن جي حفاظت ڪيائين، راجستان، جيسلمير، ڪڇ ڀڃ جي راءِ، بهاولپور، خان آف قلات، لسٻيلي، سبي ڍاڍر، ديراجات ويندي بنون تائين سنڌ جي سرحدن کي تحفظ ڏيارڻ لاءِ نه رڳو انهن علائقن جي حاڪمن سان تعلقات رکيا پر جنگيون به جوٽي سنڌ جي وحدت ۽ وجود کي برقرار رکيو ۽ ٽڪرن ۾ ورهايل سنڌ کي  نيئن سر سان منظم ۽ متحد ڪيو ۽ تاريخ ۾ گم ٿيل سنڌ کي نمودار ڪيو. نامور مورخ مير علي شير قانع پنهنجي ڪتاب تحفته الڪرام ۾ ڪلهوڙا حڪمرانن بابت راءِ ڏيندي لکي ٿو ته ميان غلام شاھ ڪلهوڙو سنڌ جو مدبر حڪمران هو جنهن پنهنجي ڀائرن سان به جنگ ڪئي ۽ سنڌ کي خودمختيار بڻائڻ ۾ ڪا به ڪسر ڪانه ڇڏي. مشهور تاريخدان پرفيسر ڊاڪٽر غلام محمد لاکي پنهنجي ڪتاب ڪلهوڙا دور حڪومت ۾ راءِ ڏيندي لکيو آهي ته هن ئي دور ۾ اڪثر تعميراتي ڪم ٿيا. ان پسمنظر ۾ ميان غلام شاھ ڪلهوڙي کي سنڌ جو شاهجهان پڻ سڏيو وڃي ٿو.

ميان غلام شاھ ڪلهوڙي حيدرآباد شهر (نيرون ڪوٽ) ۽ پڪو قلعو تعمير ڪرايو ۽ ان سان گڏوگڏ سنڌ جا ڪيترائي تاريخي ماڳ مڪان، ڪوٽ قلعه، مسجدون ۽ مقبرا تعمير ڪرايا جيڪي اڄ تاريخي آثارن واري حيثيت والارن ٿا ۽ سنڌ جي تاريخ ثقافت ۾ فني تعمير جو نادر نمونو آهن جن ۾ مقبرو ميان آدم شاھ ڪلهوڙو، ميان شاهل محمد ڪلهوڙو، شاھ بهارو، ميان نصير محمد ڪلهوڙو، ميان يار محمد ڪلهوڙو، جامع مسجد خدآباد، مقبرو ميان نور محمد ڪلهوڙو ۽ ٻيا ڪيترائي ننڍا وڏا آثار اچي وڃن ٿا. جن ۾ خاص طرح پنهنجي عقيدت مندي سان حضرت شاھ عبداللطيف ڀٽائي رحمت الله جو روضو پڻ جوڙايو. ان کان علاوه ٺٽي ضلعي لاڙ ۾ سنڌ اندر تعمير ڪرايل بندر، شاھ ڳڙھ ۽ شاھ بندر پڻ آهن. جتي ڏيساور کان مال ايندو هو ۽ سنڌ جي لاهري بندر، اورنگا بندر، شاھ بندر تي لهندو هو ۽ اتان ملتان، پنجاب، مارواڙ، بيڪانير، جيسلمير، ڪشمير، سرحد، بلوچستان ۽ افغانستان موڪليو ويندو هو. ميان غلام شاھ ڪلهوڙي ايسٽ انڊيا ڪمپني کي سنڌ ۾ واپار جي پڻ اجازت ڏني.

سنڌ جي دانشور انعام شيخ لکيو آهي ته سنڌ 1500 سالن ۾ ٻه عظيم وڏا ماڻهو پيدا ڪيا. هڪ شاھ لطيف جنهن سنڌي ٻولي کي زنده ۽ جاويد بڻائي ڇڏيو ٻيو غلام شاھ ڪلهوڙو جنهن کي مڪمل آزاد ۽ خودمختيار بڻايو، سنڌ جي آزادي جو سج جيڪو راءِ سهاسي جي دور ۾ اروڙ ۾ لهي ويو هو، اهو آزادي جو سج سچ پچ ميان غلام شاھ ڪلهوڙي جي دور ۾ اڀريو. ميان صاحب سنڌ مٿان 16 سال حڪمراني ڪئي ۽ سنڌ کي مڪمل خودمختيار ۽ آزاد رياست بڻايو ۽ پاڻ 2 آگسٽ 1772ع ڌاري وفات ڪئي، سندس مقبرو حيدرآباد شهر جي سينٽرل جيل ڀرسان ڪلهوڙا ڪالوني ۾ واقع آهي. 2 نومبر 2002ع تي حيدرآباد شهر ۾ ڊاڪٽر شفقت حسين عباسي ۽ محمد نواز جي گڏيل ڪوششن سان هڪ ڏينهن وارو قومي سيمينار ٿي گذريو جنهن جي صدارت سائين محمد ابراهيم جويو ڪئي. جڏهن ته هن موقعي تي ايم ايڇ پنهور، ڊاڪٽر غلام محمد لاکو، ڪليم لاشاري، انعام شيخ، اشتياق انصاري، قاضي اسد عابد، تاج جويو ۽ ٻين ڪيترن ئي نامور تاريخدانن، عالمن پنهنجا مقالا پڙهيا ۽ ويچار ونڊيا ۽ حڪومت کي سفارش ڪئي ته ميان غلام شاھ ڪلهوڙي جي مقبري جي طبعي عمر ختم ٿي چڪي آهي ان جي مرمت، بحالي ۽ خوبصورتي لاءِ ترت اپاءُ ورتا وڃن. لڳ ڀڳ 15 سالن بعد انڊومينٽ فنڊ ٽرسٽ جي سربراھ عبدالحميد آخوند ۽ سندس ٽيم جي گڏيل ڪوششن سان اندازن 3 ڪروڙ رپين سان مقبري جي مرمت ۽ خوبصورتي وارو ڪم جاري آهي،جنهن بعد هن مقبري جي سونهن نکري ايندي ۽ سنڌ جي تهذيب، ثقافت ۽ سونهن ۾ اضافو ٿيندو ۽ سنڌ جي تاريخ ۾ اهم حيثيت رکندڙ مقبرو ميان غلام شاھ ڪلهوڙو ڏسڻ وٽان هوندو. هن سال آگسٽ مهيني جي 2 تاريخ تي ميان غلام شاهه ڪلهوڙو ڪانفرنس ٿي رهي آهي. جنهن ۾ سنڌ جا گهڻگهرا، محقق، ليکڪ، اديب، تاريخدان ۽ ماهر آثارقديمه پنهنجا تحقيقي مقالا ۽ رايا پيش ڪندا.