سنڌ جي تھذيب دنيا جي تھذيبن مان
پراڻي ۽ ھڪ آھي. انڊس سولائيزيشن جو ذڪر دنيا جي تاريخن ۾ مشھور آھي، سنڌ جي اندر
ڪيترائي تھذيبي، تاريخي، ثقافتي ۽ ماڳ مڪان موجود آھن جن مان اندازو لڳائي سگھجي
ٿو تہ اھي ڪيترا پراڻا آھن. سنڌ جيڪا ھزارين سالن کان ھن ڌرتيءَ تي پنھنجو وجود
رکي ٿي، انھيءَ ڌرتي جي موھن جو دڙو ۽ آمري ٻہ اھم قلعا سيوھڻ ۽ رني ڪوٽ سنڌ جي
تھذيب ۽ عظمت جا اوچا مينار آھن. ڀنڀور، مڪلي ڪوھستان جي پٽي کان ويندي کيرٿر جي
جبلن جي قطار تائين ڪيترائي قدرتي ماڳ مڪان، لڪ، پيچرا، پھاڙي، سلسلا موجود آھن.
ڄامشوري کان سيوھڻ ويندي روڊ تي موجود سن جو شھر جنھن جي اولھ ۾ 28 ڪلوميٽرن تي رني
ڪوٽ جو قلعو موجود آھي. ھن قلعي اندر داخل ٿيڻ لاءِ چار دروازا آھن، جن مان اڪثر
اوڀر پاسي سن وارو دروازو جنھن ذريعي قلعي اندر داخل ٿيجي ٿو. اتر ۾ آمري وارو
دروازو اٿس، جڏھن تہ اولھ پاسي مٿانھون دروازو ۽ ڏکڻ پاسي شاھ پير دروازو آھي. رني
ڪوٽ اندر ميري ڪوٽ پڻ آھي ۽ شير ڳڙھ پڻ موجود آھي. جڏھن تہ قلعي اندر ھڪ جابلو
نئين پڻ وھندي رھي ٿي. رني ڪوٽ اندر مينار يا برج
پڻ واقع آھن، جيڪي خوبصورت ۽ وڻندڙ آھن جيڪو پراڻي عظمت جو نشان آھي. رني
ڪوٽ جي باري ۾ سنڌ جي عالمن، دانشورن، محققن جا مختلف رايا ۽ نظريا آھن.
رني
ڪوٽ بابت عبداللھ خان مگسي پنھنجي مقالي ”رني ڪوٽ ـ تحقيق جي روشنيءَ ۾“ لکي ٿو
تہ: سنڌ ۾ قديم زماني کان وٺي ڪيترائي قلعا ۽ ڪوٽ موجود آھن، انھن مان ڪيترا وقت
گذرندي ڊھي، ڦٽي ۽ تباھ ٿي ويا آھن ۽ انھن مان ڪي دائم آھن. سنڌ اندر سيوھڻ جو
قلعو، حيدرآباد جو قلعو، بکر جو قلعو، ڪوٽ ٻاروچو، دليل ڪوٽ، سرڻي ڪوٽ، عمر ڪوٽ ۽
رني ڪوٽ ثابتي ڏين ٿا تہ اھي قلعا ۽ ڪوٽ
قدامت جي لحاظ کان قديم آھن. سنڌ ۾ مٽيءَ مان ٺھيل ڪوٽ ۽ قلعا پٿر واري دور کان اڳ
جا آھن. رني ڪوٽ پڻ پراڻي زماني جو ڪوٽ آھي، ھن قديم قلعي کي ساساني دور جو قلعو
يا سنڌ جي راءِ گھراڻي جي دور ۾ تعمير ڪرايو ويو آھي. جڏھن تہ رني ڪوٽ جي تعمير ۽
اڏاوت وقت تاريخدانن ۽ محققن جا مختلف رايا آھن، ڪن جو خيال آھي تہ ھي رني ڪوٽ جو
قلعو عرب حڪمران عمران بن موسي برمڪي تعمير ڪرايو، ارڪيالاجي ماھرن جي راءِ موجب
ھي قلعو اسلامي دور کان اول تعمير ڪرايل آھي. جڳ مشھور اسڪالر ۽ تاريخدان ڊاڪٽر
نبي بخش خان بلوچ ڪتاب ”فتح نامہ“ رني ڪورٽ لاءِ راءِ ڏني آھي تہ ھي سنڌ جي ٽالپر
دور حڪومت ۾ نواب ولي محمد خان لغاري جوڙايو آھي. جڏھن تہ 1843ع ۾ انگريزن طرفان
سنڌ فتح ڪرڻ بعد سنڌ جي سروي پڻ ڪئي وئي ۽ مسٽر اي ڊپلو ھيوز پنھنجي ڪتاب ”سنڌ
گزيٽيئر“ 1876ع ڌاري ۾ لکيو آھي تہ ھي قلعو ميرن ٽالپرن جوڙايو، جڏھن تہ معروف
تحقيقدان بدر ابڙي رني ڪوٽ تي تحقيقي ڪم ڪندي راءِ ڏني آھي تہ ھي قلعو جيتوڻيڪ
قديمي ۽ پراڻو آھي جيڪو مختلف دورن ۾ تعمير ٿيندو رھيو آھي، بحرحال رني ڪوٽ بابت
تاريخ جي پراڻن ڪتابن ۾ پڻ ڪو تفصيلي معلومات نٿي ملي. جڏھن تہ رني ڪوٽ جي تعميرات
۾ بنياد وڏن پٿرن سان رکيو ويو آھي، جنھن مان پڻ اندازو آھي تہ ھي قلعو سنڌ جي
تاريخ ۾ تمام پراڻو، قديمي ۽ ٽالپر دور کان اڳ جو آھي. جيڪو سنڌين طرفان ايراني
حملي آورن کان بچاءِ واسطي تعمير ڪرايو ويو ھو. بحرحال ھن تاريخي ماڳ تي تحقيق جي
ضرورت آھي.
ھن
رني ڪوٽ جي قلعي کي جن شخصيتن نروار ڪيو ۽ قلعي جي تاريخي قدامت ۽ سنڌ جو ثقافتي
ورثو دنيا جي سامھون آندو، انھن ۾ سڀ کان اول پھرين شخصيت سائين جي ايم سيد آھي.
سنڌي ماڻھو ھي قلعو ايامن کان ڏسندا آيا آھن پر غير ملڪي ماڻھن مان ھن قلعي کي
تلاش ڪرڻ وارو ھڪڙو انگريز عملدار ھو، جنھن 1876ع يا ان کان ڪجھ عرصو اڳ سنڌ جي
سروي ڪندي بمبي آرمي جي ڪواٽر ماسٽر جنرل ڪيپٽن ڍلائوسي ھي قلعو ڏٺو ۽ ان بابت
بمبي سرڪار کي ڄاڻ ڏنائين. ان کانپوءِ ھڪ ٻئي انگريز ايگزينڊر برنس پڻ ھن قلعي
بابت ڄاڻ ڏني.
ورھاڱي
کان پوءِ ھڪ انگريز عملدار وليم ايب يو ايس ايڊ لاءِ ڪم ڪندي سن اچي سائين جي ايم
سيد سان مليو، جنھن کيس رني ڪوٽ قلعو گھمائڻ جو بندوبست ڪيو ۽ قلعي جون تصويرون پڻ
ڪڍيو ويو. ڪراچي واپس اچي ان انگريز رني ڪوٽ بابت ڳالھ پنھنجي دوست پاڪستاني فوج
جي ڪرنل رشيد سان ڪئي جيڪو ڪراچي ۾ سرجن ھو ۽ ڪرنل رشيد آرڪيالاجي ۾ دلچسپي رکندڙ
ھو. سائين جي ايم سيد کي رني ڪوٽ جي قدامت دنيا کي ڏيکارڻ لاءِ ھميشہ خيال رھندو
ھو ۽ پاڻ بزم صوفياءِ سنڌ جي طرفان سنڌ جي ثقافت کي اجاگر ڪرڻ لاءِ پڻ ڪوششون
وٺندو ھو. ايم ايڇ پنھور صاحب لکي ٿو تہ: جنوري 1965ع ڌاري ڪرنل رشيد سيد حسام
الدين راشدي، محمد ابراھيم جويو ۽ ٻيا رني ڪوٽ قلعي ڏسڻ لاءِ سن پھتاسين جتان
سائين جي ايم سيد 6 اٺ رني ڪوٽ جي سن واري دروازي وٽ موڪلي ڇڏيا ھئا ۽ اسان ساڻس
گڏجي جيپ تي پھتاسين. ان بعد اٺن تي سوار ٿي اندر رني ڪوٽ گھمياسين. قلعي اندر
مختلف حصا ميري ڪوٽ ۽ شير ڳڙھ پڻ ڏٺوسين ۽ رات رھياسين. پر اسان قلعي جا ٻيا ٽي
دروازا ڪونہ ڏسي سگھياسين. ڪرنل رشيد کي يو ايس ايڊ واري انگريز مسٽر وليم ايب
اڳواٽ رني ڪوٽ بابت تصفيلي ٻڌايو ھو ۽ تصويرون ڏيکاريون ھيون. سائين جي ايم سيد
اسان سڀني کي رني ڪوٽ بابت ڄاڻ ڏني ۽ ٻڌايو تہ ھي قلعو يونانين، پرٿين يا ساسانين
اڏايو ھو. سائين جي ايم سيد اچي ھن قلعي ۾ رھندو ھو ان وقت لانڍي پڻ اڏائي ھئي ۽
ميري ڪوٽ جي ڪن حصن جي مرمت پڻ ڪرائي ھئي. واپسي تي ڪرنل رشيد سائين جي ايم سيد ۽
وليم ايب جي ٻڌايل قلعي بابت ھڪ مضمون فيبروري 1965ع ڌاري اقبال رويو رسالي ۾
ڇپرايو. جيڪو ترجمو ٿي. سنڌي ادبي بورڊ جي طرفان نڪرندڙ ٽہ ماھي مھراڻ رسالي ۾
ڇپيو، جنھن سنڌي عالمن ۾ رني ڪوٽ بابت تحلڪو مچائي ڇڏيو. ان بعد سڄي سنڌ جا ماڻھو
رني ڪوٽ قلعي کي ڏسڻ ۽ معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ ايندا ويندا رھيا.
جنرل
ضياالحق جي مارشلا دور ۾ سنڌ جي گورنر ايس ايم عباسي سنڌ جي اھم آرڪيالاجيڪل ماڳن
کي ۽ ثقافتي اھميت بابت سيمينار ڪرايا جنھن ۾ رني ڪوٽ، ڀنڀور، منصورا ۽ ٻين ھنڌن
تي پڻ سيمينار رٿيا ويا ۽ سنڌ جي تاريخي ثقافتي ماڳن کي محفوظ ڪرڻ لاءِ سرڪاري سطح
تي موقعو فراھم ڪيو ويو جنھن ۾ ڪمشنر حيدرآباد مسٽر عبداللھ ـ جي ميمڻ جون ڪوششون
پڻ شامل آھن. ھن ئي دور ۾ 26 مارچ 1981ع ڌاري رني ڪوٽ تي ھڪ شاندار سيمينار ڪرايو
ويو، جنھن ۾ رني ڪوٽ جي تاريخي، ثقافتي اھميت بابت سنڌ جي ڪيترن ئي وڏن عالمن،
تاريخدانن، آثار قديمہ جي ماھرن شرڪت ڪئي ۽ پنھنجا تحقيقي مقالا پڙھيا ھن سيمينار
۾ گورنر سنڌ ايس ايم سنڌ پڻ شريڪ ٿيو ۽ رني ڪوٽ جي ھن تاريخي ماڳ کي نمايا ڪرڻ
لاءِ ڪوششون ورتيون. ھن سيمينار ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ايم ايڇ پنھور، سيد
امداد محمد شاھ، رشيد ڀٽي، ڊاڪٽر غلام علي علانہ، عبدالحميد آخوند، غلام رباني
آگرو، ظفر حسن شاھ، مدد علي سنڌي، مير حاجي محمد ٽالپر، تاج سحرائي، عبدالحميد
ميمڻ، موري جو ڊاڪٽر مشتاق باگاڻي شامل ھئا، مشتاق باگاڻي جو مقالو رني ڪوٽ بابت
جنگ اخبار جي ايڊيشن ۾ اردو ترجمو ڪري شايع ڪرايو ويو ھو. رني ڪوٽ بابت ھن تحقيقي
۽ تاريخي سيمينار ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، مير محمد بخش خان ٽالپر ۽ عبداللھ خان
مگسي جو موقف ھو تہ قلعي جي تعمير ٽالپر دور ۾ ٿي آھي جڏھن تہ ايم ايڇ پنھور، رشيد
ڀٽي، تاج سحرائي ۽ ٻين محققن موقف ھو تہ ھي قلعو قديمي ۽ تاريخي ساسانين جي دور ۾
جڙي راس ٿيو آھي، جڏھن تہ ڊاڪٽر مشتاق باگاڻي رني ڪوٽ بابت راءِ ڏني تہ ھي قلعو
سنڌ جي راءِ خاندان جي حاڪم راءِ سھاسي جي دور حڪومت ۾ جڙيو آھي، ڇاڪاڻ تہ مڪران
وٽ سنڌين ۽ ايرانين جي تاريخي جنگ ٿي جنھن ۾ سنڌين جي شاندار فتح ٿي. جنھن کان
پوءِ اولھ اتر کان ٿيندڙ بار بار حملن کي منھن ڏيڻ لاءِ ھي مضبوط رني ڪوٽ جو قلعو
ٺھرايو ويو ھو.
ان بعد رني ڪوٽ جي تحقيق تي بدر
ابڙو، انور پيرزادو، اشتياق انصاري پڻ ڪافي ڪجھ ڪم ڪيو آھي. اشتياق انصاري پنھنجي
ڪتاب ”سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا“ ۾ رني ڪوٽ بابت ھي بھترين جامع مقالو لکيو آھي ۽ سندس
چواڻي تہ رني ڪوٽ سنڌ واسين جي لاءِ ھڪ طلسماتي، پرسرار ۽ رومانيت سان لبريز
داستان جي حيثيت رکي ٿو. ان ڪوٽ جي سحر ۾ جيترو ماڻھو گرفتار ٿيندو وڃي ٿو. اوترو
ڪوريئڙي جي ڄار ۾ ڦاسندو وڃي ٿو. ڪوٽ جي عمر، پکيڙ کان وٺي اڏاوت تائين عجيب و
غريب ڳالھيون گشت ڪنديون وتن ٿيون. ڪن محققن گھيري کي چوڏھن ميلن مان ڦوڪڻي وانگر
ڦوڪي چوويھن ميلن تائين پھچايو آھي. ڪوٽ جي ڄمار
لاءِ بہ ڪن سندس جنم سترھين صدي عيسوي ٻڌايو آھي تہ ڪن ڪوٽ کي وري حضرت
عيسي کان بہ ھزارين سال پوڙھو ڏسيو آھي. اھڙي طرح ڪوڙ جي اڏاوت جي پڳ ڪجھ مھربان
ٽالپرن کان وٺي عربن، ساسانين، يوناني باخترين جي سر تي رکڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. رني
ڪوٽ کي چين جي ديوار سان مشابھت ڏئي، ڪوٽ ڀرسان لنگھندڙ رستي ذريعي سندس ناتا چين
ولايت کان وٺي روم ۽ يونان سان ملائڻ جا جتن بہ ڪيا ويا آھن.
سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن پنھنجي
پنجاھ سالا سماجي خدمتن ۾ گذاريا آھن، جن ۾ خاص طرح صحت، تعليم ۽ ثقافت وارا شعبا
شامل آھن. سگا طرفان سنڌ جي مڙني تاريخي ۽ ثقافتي ماڳ ۽ مڪانن ۽ آثار قديم مطعلق
سيمينار اجاگر ڪندي رھندي اچي ٿي، ھن کان اڳ پڻ تخت گاھ حيدرآباد، گورک سنڌ جي ڪوھ
مري، شھيد بينظير آباد ڊويزن جا تاريخي ماڳ چانھونءِ جو دڙو، ڪوٽ دليل، ٺل مير
رڪڻ، تخت گاھ آباد ميان نور محمد ڪلھوڙو مطعلق سيمينار منعقد ڪرائي ڪلچر کاتو
حڪومت سنڌ، انڊومينٽ فنڊ ٽرسٽ، سنڌ ٽوئرازم ۽ ڊولپمينٽ يوسنيڪو ۽ ٻين ادارن جو
ڌيان ڇڪائندي رھي اچي ٿي. اڄ 8 جنوري 2023ع تي رني ڪوٽ سنڌ جو ثقافتي ماڳ ڪانفرنس
ڪوٺائڻ تي سگا چيئرمين محترم علي حسين بروھي سيڪريٽري جنرل محترم ولي محمد روشن ۽
سيڪريٽري ثقافت محترم شعاب الدين شاھاڻي کي جس ٿو ڏجي.
سنڌ سرڪار کان مطالبو آھي تہ موھن
جي دڙي جيان ھن رني ڪوٽ تي ھڪ انٽرنيشنل سيمينار ڪوٺائي ۽ مختلف ملڪن مان ماھر
آثار قديمہ، جاگرافيائيدان ۽ تاريخدانن کي گھرائي ھن رني ڪوٽ قلعي جي تعميرات
تاريخي ۽ ثقافتي ۽ جنگي اھميت بابت ٻڌائين ۽ ان سان گڏوگڏ يونيسڪو طرفان ھن کي
انٽر نيشنل ھيريٽيج لسٽ ۾ شامل ڪيو وڃي. گذريل ڪجھ عرصي کان ڪلائيميٽ چينج بارشن
سبب رني ڪوٽ جو نقصان ٿي رھيو آھي. 06 آگسٽ 2022ع کان سنڌ اندر تباھ ڪندڙ بارسن پڻ
سبب پڻ رني ڪوٽ کي وڏو نقصان رسيو آھي. جنھن سان ھن سنڌ جي سھڻي تاريخي ثقافتي ماڳ
کي خطرات لاحق آھن.
