اڄ 20 ڊسمبر تي جيڪڏهن ماضيءَ جي تاريخ کي پروڙبو تہ اڄوڪي
ڏينهن تي تابڪاري دريافت ڪندڙ ۽ نوبل پرائز ماڻيندڙ ڪيميادان ھينري بيڪيورَيل سان
گڏ جينياتي مادي (ڊي اين اي) جي تحقيق تي جيمس ڊيوي واٽسن ۽ فرانسز ھيري ڪامپٽن
ڪِرڪ سان گڏ نوبل پرائز ماڻيندڙ ۽ ڊي اين اي جي تاريخ جي وساريل ماڻھوءَ طور مشھور
سائنسدان موئرس ولڪنس سميت روم جي تاريخ جي مشھور بادشاھ نيرو ۽ فرانس ۾ موجود
دنيا جي مشھور ايفل ٽاور جي ڊزائين پيش ڪندڙ انجنيئر گستاؤ ايفل جي جنم ڏينهن ھجڻ جي ۽ ائٽم جي بناوت بابت نظريو ڏيندڙ سائنسدان
ڊينيل ردرفورڊ ۽ نوبل پرائز ماڻيندڙ سائنسدان وولفگينگ پائلي جي فوت ٿيڻ جي ثابتي ملندي.
 |
| ڪارل ساگان |
جيڪڏهن ويھين صديءَ جي آخري ڏھاڪي ۾ 20 ڊسمبر تي ٿيندڙ واقعن
تي نظر وجھندي سال 1996ع تي غور ڪبو ته دنيا جي مشھور آمريڪي ماھرِ فلڪيات (Astronomer)،
ماھرِ فلڪي طبيعيات (Astrophysicist)، ماھرِ فلڪي حياتيات
(Astrobiologist), عظيم ليکڪ ۽
سائنس کي عام ماڻھن ۾ دلچسپ طريقي سان مقبول بڻائيندڙ شخصيت ڪارل ايڊورڊ ساگان جي
ھن دنيا کي ڇڏي وڃڻ جي ڏکائتي خبر اکين سامھون اچي اکين منجھ لڙڪن جا آثار آڻيندي.
ڪارل ساگان سائنس کي تاريخ، فلسفي ۽ نفسيات سان گڏ پيش ڪري
آسان بڻائي عوام جي آڏو پيش ڪيو ۽ سموري زندگي دنيا ۾ سائنس جي ذريعي امن امان
پيدا ڪرڻ ۾ تمام وڏو ڪردار ادا ڪيو. ساگان سائنس کي عوام آڏو دلچسپ بڻائي پيش ڪرڻ
لاءِ مختلف سائنسي سيريز تي ڪيترائي ٽيليويزن پروگرام ڪيا، ڪلاسز ورتا ۽ ان کان
علاوہ پنھنجي ڪم سان سائنسدانن جي ھڪ پوري نسل کي متاثر ڪيائين ۽ سائنس کي ھميشه
خوشيءَ سان ڀرپور ۽ جيءُ خوش ڪرڻ واري انداز ۾ پيش ڪيائين.
سندس ھڪ خوبصورت جملو ڏسو:
"ڄاتل
محدود آھي ۽ اڻڄاتل لامحدود آھي."
۽ پنھنجي سڄي زندگي ان جملي کي بنياد بڻائي
ھميشه ڪا نئين معلومات حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رھيو.
ڪارل ساگان 9 نومبر 1934ع تي نيويارڪ ۾ پيدا ٿيو. سندس والد
يوڪرين مان آيل ھڪ يھودي مھاجر ھو ۽ گارمنٽس جي فيڪٽريءَ ۾ مزدوري ڪندو ھو جڏھن تہ
سندس والده نيويارڪ جي ئي رھاڪو ھئي. ڪارل ساگان جو جنم تہ ھڪ يھودي گھراڻي ۾ ٿيو
۽ آمريڪا جي عيسائي معاشري ۾ وڏو ٿيو پر پاڻ مذھبي اثرن کان پري رھيو.
ڪارل ساگان 1951ع ۾ نيوجرسي مان ۽ 1960ع ۾ شڪاگو يونيورسٽيءَ
مان فلڪيات ۽ فلڪي حياتيات ۾ پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪئي ۽ انکان پوءِ پاڻ ھارورڊ
يونيورسٽي ۽ ڪارنيل يونيورسٽي ۾ فلڪيات جي پروفيسر جي حيثيت سان ڪم ڪندو رهيو.
ڪارل ساگان لاجواب ۽ شاندار لکڻ جي صلاحيت جو مالڪ هو ۽ پاڻ ئي
لکيو ھئائين تہ: "لکڻ شايد انسانن جي عظيم ترين ايجاد آھي، ماڻھن کي پاڻ ۾
ملائي ٿي، ڏُور زماني جي واسين کي، جيڪي ھڪٻئي کي بلڪل بہ ڪونہ سڃاڻيندا هئا، ڪتاب
وقت جي زنجيرن کي ٽوڙين ٿا ۽ انھن ذريعي اوھان ھڪ قدم کڻڻ بغير بہ ھيءَ پوري
ڪائنات گھمي سگھو ٿا."
ڪارل ساگان پنھنجي بي مثال تحرير ۽ تقرير جي خوبيءَ سبب پنھنجي
ڳالھين کي عام ۽ خاص ماڻھن تائين پھچائڻ تي قادر ھو. ھن جي ڳالھين کي اڪثر ماڻھو
پسندا ڪندا ھئا پر ڪجھ شخص انھن ڳالھين جي خلاف بہ ھئا ۽ ان جو ثبوت ھن مان لڳائي
سگھجي ٿو ته کيس "نيشنل اڪيڊمي آف سائنس" جو ميمبر بڻجڻ نہ ڏنو ويو ۽
پنھنجي تنقيدي ڳالھين سبب کيس قتل ڪرڻ جو ڌمڪيون بہ ڏنيون ويون پر ڪارل ساگان
پنھنجي رستي تان ھٽڻ وارو نہ ھو ۽ ثابت قدم رھيو.
ڪارل ساگان پاڻ کي اگناسٽڪ انسان سمجھندو ھو ۽ روحاني جذبن سان
ڀريل شخص ھو. ساگان لکي ٿو ته سائنس پاڻ ھڪ روحانيت جو سرچشمو آھي. ھن ڪائنات ۾
جيترا تارا آھن، اِنھن جو تعداد اُنھن سڀني واريءَ جي ذرڙن کان بہ وڌيڪ ٿيندو جيڪي
ھِن زمين تي سمنڊن جي ڪنارن تي وِکريا پيا آھن. جڏهن اسين ايتري وسيع ۽ ڪشادي
ڪائنات تي نظر وجھون ٿا ۽ پوءِ پنھنجي چوڌاري ڦھليل زندگيءَ جي انتھائي پراسرار ۽
سونھن ڀريي گھيري کي ڏسون ٿا ته عجيب ۽ دلچسپ جذبا اڀري ظاھر ٿين ٿا، ڄڻ ته اسان
جي سرگوشي ۽ پُراسراريت ساڳئي وقت اسان سان گفتگو ۾ محو ھجن ۽ سائنس اسان کي اھو
سڀ ڪجھ سمجھڻ جي صلاحيت عطا ڪري ٿي.
ساگان چوندو ھو ته جيڪڏهن ڪو شخص غيرمعمولي دعويٰ ٿو ڪري تہ ان
کي گهرجي ته ڪو غيرمعمولي ثبوت بہ پيش ڪري تہ جيئن سندس ان ڳالھ جي تصديق ٿئي ۽
تائيد ڪري سگھجي. ڪارل ساگان ھڪ بھترين تخليقي ذهن جو مالڪ ھو ۽ سرِعام چيو ھئائين
تہ اسان کي تعليم ۾ تنقيدي سوچ ۽ شڪ سان ڀرپور تحقيق کي فروغ ڏيڻ گھرجي. پاڻ
پنھنجي زندگيءَ جو وڏو عرصو ڪارنيل يونيورسٽيءَ ۾ فلڪيات جي پروفيسر جي حيثيت سان
گذاريائين، جتي پاڻ تنقيدي سوچ تي ھڪ ڪورس بہ پڙھائيندو ھو. پاڻ ڪارنيل
يونيورسٽيءَ ۾ سيارن (Planets) بابت مطالعاتي ليبارٽري جو ڊائريڪٽر به ھو ۽ ناسا سان ڪافي
عرصي تائين ھڪ ميمبر ۽ صلاحڪار جي حيثيت سان منسلڪ رهيو ۽ ناسا سميت ٻين ڪيترن ئي
سائنسي ۽ فلڪياتي ادارن کان ايوارڊ حاصل ڪيائين.
ڪارل ساگان شمسي نظام جي ٻين سيارن مثال طور مريخ (Mars)،
وينس (Venus)، مشتري
(Jupiter) ۽ زحل (Saturn) جي ڪجھ چنڊن تي زندگيءَ جي انتظامن جو جائزو ورتو ۽ خلائي
اداري ناسا سان گڏ سالن جا سال مختلف پراجيڪٽن تي ڪم ڪيو. ان سان گڏوگڏ ڪارل ساگان
زمين کان ٻاھر زندگيءَ جي امڪانن تي بہ تمام گهڻو ڪم ڪيو ۽ تجربن ذريعي ثابت ڪيو
تہ زندگيءَ جي پيدائش جي لاءِ ضروري مرڪب عام مادي سان ريڊيائي طريقن سان ٺاھي
سگھجن ٿا ۽ ٻين دنيائن ۾ زندگيءَ جي موجود ھجڻ جا امڪانَ روشن آھن.
ڪارل ساگان جا 600 کان وڌيڪ سائنسي تحقيقات تي مشتمل مقالا
شايع ٿيا ۽ پاڻ ويھن کان وڌيڪ ڪتابن جو ليکڪ ۽ گڏيل ليکڪ آھي. ھن جا ھيٺيان ڪتاب
تمام گھڻا مقبول رھيا.
1. The Dragons of Eden
2. Pale Blue Dot
3. Broca's Brain
4. The Demon Haunted World
5. Contact (Science Fiction Novel)
6. Billions and Billions
7. Cosmos
سندس ڪتاب ڪاسموس (ڪائنات) تہ ڄڻ سندس سڃاڻپ آھي. جنھن وقت ان
ڪتاب تي ھڪ ٽيليويزن سيريز ٺاھي وئي تہ اھا دنيا جي سڀ کان مشهور ۽ تمام گھڻي ڏٺي
ويندڙ سيريز بڻي ۽ ان سيريز جو ليکڪ ۽ پيش ڪندڙ بہ خود ڪارل ساگان ئي ھو. سندس
سائنس فڪشن ناول
"Contact" تي 1997ع تي
ساڳئي نالي سان ھڪ ھالي ووڊ فلم بہ ٺاھي وئي. ھيءَ سائنس فڪشن فلم زمين تي ڪنھن
خلائي مخلوق جي ريڊيائي پيغام جي موصول ٿيڻ جي موضوع تي ھئي ۽ ڪامياب رھي.
ساگان جي اھم ڪمن ۾ وينس سياري جي باري ۾ ڪيل اڳڪٿي بہ شامل
آھي تہ وينس جي سطح انتھائي خشڪ ۽ دوزخ جيان گرم آھي، جتي گرمي پد 500 ڊگري سينٽي
گريڊ ٿي سگھي ٿو ۽ سندس اھا پيشگوئي 1962ع ۾ ناسا جي خلائي جھاز ميرينر-2 سچ ثابت
ڪئي ھئي. ڪارل ساگان زحل سياري جي سڀ کان وڏي چنڊ ٽائيٽن
(Titan) جي باري ۾ بہ بلڪل صحيح پيشگوئي ڪئي
ھئي، جيڪا تحقيق ذريعي سچ ثابت ٿي. ان طرح ڪارل ساگان مشتري سياري جي ھڪ چنڊ
يوروپا (Europa) جي باري ۾ چيو ھو تہ اتان جي برفاني سطح جي ھيٺان پاڻيءَ جا
سمنڊ ٿي سگھن ٿا ۽ اھا ڳالھ بہ ھاڻي تحقيق ذريعي سچ ثابت پئي ٿيندي وڃي ۽ ڪارل
ساگان جي ڳالھ جيان اتي زندگي گذاري سگھجڻ جو امڪان بہ ٿي سگهي ٿو.
ڪارل ساگان زمين تي گلوبل وارمنگ (عالمي تپش) جي اڀرندڙ خطرن
کي بہ سڃاڻي چڪو ھو ۽ کين وينس تي ڪنٽرول کان ٻاھر گرين هائوس اثرن سان تشبيھ ڏني
ھئائين. گلوبل وارمنگ اڄ جي دنيا جو تمام اھم مسئلو بڻجي وئي آهي ۽ ان جي اثرن سبب
دنيا تباھي طرف وڃي رھي آھي. گلوبل وارمنگ سبب زمين تي موجود اڪثر گليشيئر برف مان
پاڻي ٿيندا پيا وڃن ۽ ساگان جي ڳالھ جي تائيد ڪندي نظر اچن ٿا. قطبين جي برف به
پاڻي ٿي ڪري سمنڊ ۾ شامل ٿي رھي آھي ۽ ان سبب سمنڊ جي سطح مٿي ٿي رھي آھي ۽ ائين
مسلسل ٿيڻ سان ھندي وڏي سمنڊ ۾ مالديپ جھڙن ٻيٽن جي ٻُڏڻ جو خطرو وڌي ويو آهي.
مريخ سياري جي بدلجندڙ رنگن جي باري ۾ ڪارل ساگان چيو ھو تہ
اھي موسمي اثر ٿي سگھن ٿا. اڄ مريخ تي آمريڪا جون ٻہ ريموٽ ڪنٽرول سان ھلندڙ خلائي
گاڏيون مريخ تي سائنسي تحقيق ۾ مصروف آھن ۽ ڪارل ساگان جي ڳالھ سچ ثابت ٿي چڪي آهي.
ڪارل ساگان پنھنجي ڪتاب
" The Demon Haunted World" ۾ تنقيدي سوچ تي
تمام بهترين گفتگو ڪئي آھي ۽ ٻڌايو آهي ته انسان ڪيئن وھمن جو شڪار آهي ۽ ڪھڙي طرح
انھن کان جند ڇڏائي سگهجي ٿي. ڪارل ساگان ان ڪتاب ۾ سمجھائي ٿو تہ اسان ڪھڙي طرح
دوکي تي مشتمل ۽ غلط دعوائن کي سڃاڻي، انھن کان پاڻ آجو ڪري سگھون ٿا.
ڪارل ساگان ھن زمين تي رھندي ڀريل ڪائنات ۾ ذھانت سان ڀرپور
زندگيءَ جي روشن امڪانن تي يقين رکندو ھو ۽ ان جي جاچ لاءِ ساگان ريڊيو ٽيلي اسڪوپ
جي ذريعي ھڪ پراجيڪٽ شروع ڪيو، جنھن کي `سيٽي`
(Seti) جو نالو ڏنو ويو ۽ اھو پراجيڪٽ ھاڻي
ھڪ اداري طور ڪم رھيو آھي. ان کان پوءِ ڪارل ساگان ھڪ ٻي تنظيم `سياراتي
معاشرو` (Planetary
Society) کي وجود ۾ آڻڻ لاءِ بہ تمام گهڻو ڪم
ڪيو ۽ اھا تنظيم سائنس ۽ فلڪيات کي عوام ۾ دلچسپ ۽ مشھور بڻائڻ جو ڪم ڪري ٿي. اڄ
ان تنظيم جا ھڪ لک کان وڌيڪَ رڪن آھن جيڪي سڄي دنيا ۾ پکڙيل آهن. ان کان علاوه بہ
ڪارل ساگان ڪيترين ئي سائنسي تنظيمن ۽ ادارن سان لاڳاپيل رھيو ۽ پنھنجي سموري
زندگي نيوڪليائي هٿيارن ۽ نيوڪليائي جنگ جو سخت مخالف رھيو سائنس کي امن جي پرچار
جو ذريعو بڻائي امن قائم ڪرڻ ۽ نفرتون ۽ جنگيون ختم ڪرائڻ لاءِ جدوجھد ڪندو رھيو.
پنھنجي تحقيق ۽ دريافتن سان دنيا کي حيران ڪري ڇڏيندڙ دنيا جي
مشھور سائنسدان اسٽيفن هاڪنگ پنھنجي سڀ کان مشھور ڪتاب `وقت جي مختصر تاريخ` (A Brief History of Time) جو مھاڳ ڪارل ساگان کان لکرايو ھو.
ڪارل ساگان 1990ع واري ڏھاڪي ۾ رت جي ڪينسر جي ھڪ قسم "Mylodysplasia" جو شڪار ٿي ويو. ڪارل ساگان ان بيماريءَ تي به ھڪ تمام گھڻو
دلچسپ ۽ معلوماتي ڪتاب لکيو. ڪارل ساگان 20 ڊسمبر 1996ع تي ٻاھٺ سالن جي عمر ۾
نمونيا سبب وفات ڪئي ۽ کيس نيويارڪ جي "لئڪ وِيُو" قبرستان ۾ مٽيءَ حوالي
ڪيو ويو.
ڪارل ساگان جھڙن انسانن جو روح جڏھن جسم کان آزاد ٿيندو آهي تہ
بہ ان جو ڪائنات جي حيران ڪن دريافتن جو سفر جاري رھي ٿو. ان ڪري مونکي يقين آهي
ته ڪارل ساگان خلائي جھازن جيان ھن شمسي نظام جي حدن کان نڪري ڪري ڪروڙين ستارن ۽
ڪهڪشائن جي دريافت جي سفر تي گامزن آھي. پنھنجو "بلينز اينڊ بلينز " (Billions & Billions) وارو راڳ آلاپيندي نوري سالن جي اڻکٽ گھيري جي تمام حدن کان
اڳتي ... ڇو تہ ڪائنات لامحدود آھي.
