هر سماج جي
ترقي ۽ استحڪام جو دارومدار ان جي بنيادي ڍانچي (Infrastructure) تي هوندو آهي. جڏهن ڪو
ملڪ يا خطو پنهنجي بنيادي ڍانچي کي مضبوط ۽ پائيدار بڻائي ٿو، تڏهن ان سان معيشت کي
استحڪام ملي ٿو، روزگار جا موقعا وڌن ٿا، ۽ ماڻهن جي زندگيءَ جو معيار بہ بهتر ٿئي ٿو. پر جڏهن اهو ڍانچو ڪمزور هجي،
منصوبابندي ناڪام هجي، ۽ حڪومت جي ترجيحن ۾ عوامي ڀلائي بدران ذاتي مفاد هجن، تڏهن
نتيجي ۾ غربت، بيروزگاري، ۽ سماجي نابرابري وڌي ٿي. سنڌ، پاڪستان، ۽ ٻين ترقي پذير
ملڪن ۾ اهو هڪ وڏو مسئلو رهيو آهي.
بنيادي ڍانچي
جي اهميت:
بنيادي ڍانچو
ڪنهن بہ ملڪ جي معيشت لاءِ ريڙه جي هڏي برابر هوندو
آهي. ان ۾ روڊ، رستا، ريلوي، بندرگاهون، هوائي اڏي، اسپتالون، اسڪول، پاڻي ۽ بجلي جا
نظام، ۽ مواصلات جا وسيلا شامل آهن. اهي سڀ شيون نہ
رڳو
اقتصادي سرگرمين کي هموار ڪن ٿيون، پر انساني وسيلن جي ترقي لاءِ بہ اهم آهن.
جيڪڏهن روڊ
سٺا هجن تہ مال ۽ خدمتن جي آمد و رفت آسان ٿيندي آهي،
جڏهن پاڻي ۽ بجلي جي فراهمي مستحڪم هجي تہ
صنعت
۽ زراعت کي وڌڻ جا موقعا ملن ٿا. پر جيڪڏهن اهو ڍانچو ڪمزور يا تباه ٿي وڃي، تہ سڄي معاشي ڍانچي تي منفي اثر پوي ٿو.
سنڌ ۾ بنيادي
ڍانچي جي حالت:
سنڌ، جيڪو قدرتي
وسيلن سان مالا مال علائقو آهي، ان جي بنيادي
ڍانچي جي حالت افسوسناڪ آهي. وڏن شهرن ۾ روڊن، نيڪال، بجلي، ۽ پاڻي جي فراهمي جا مسئلا
عام آهن. ڳوٺاڻن علائقن ۾ تہ حالتون اڃا
وڌيڪ خراب آهن، جتي اسڪول، اسپتالون، ۽ صاف پاڻيءَ جون سهولتون ناياب آهن.
سنڌ جي شهرن
۾ روڊن جو جال پراڻو ۽ غير معياري آهي. برساتن دوران ڪيترن ئي شهرن ۾ نيڪال جو نظام
مڪمل طور ناڪام ٿي وڃي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ نہ
رڳو
ٽرانسپورٽ متاثر ٿئي ٿي، پر ماڻهن جي صحت ۽ معيشت بہ
زوال
پذير ٿين ٿيون.
منصوبابنديءَ
جي ناڪامي:
سنڌ ۽ ٻين صوبن
۾ منصوبابنديءَ جو عمل گهڻو ڪري ڪاغذي سطح تائين محدود رهي ٿو. منصوبا تيار ٿين ٿا،
پر انهن تي عملدرآمد نہ ٿئي ٿو يا اڌورو
رهجي وڃي ٿو. منصوبن جي چونڊ اڪثر سياسي بنيادن تي ٿئي ٿي، جتي فني صلاحيت، ضرورت،
۽ پائيداريءَ بدران ذاتي ۽ گروهي مفاد ترجيح حاصل ڪندا آهن. اڪثر ڏٺو ويو آهي تہ ترقياتي منصوبن لاءِ مختص ٿيل بجيٽ جو وڏو
حصو غير شفافيت سبب ضايع ٿي وڃي ٿو. ڪرپشن، بدانتظامي، ۽ غير فني حڪمت عملي ان عمل
کي وڌيڪ خراب ڪن ٿيون. نتيجي ۾ اهي منصوبا جيڪي عوام جي ڀلائي لاءِ هجن ٿا، اهي ناڪام
ٿي عوام لاءِ تڪليف جو سبب بڻجن ٿا.
غربت جو وڌڻ:
بنيادي ڍانچي
جي ناڪامي ۽ اڻ ڪامياب منصوبابنديءَ جو سڌو اثر غربت تي پوي ٿو. جڏهن روڊ، پاڻي، بجلي،
۽ صحت جون سهولتون نہ هجن، تہ روزگار جا موقعا گهٽجن ٿا. ڪاروبار متاثر
ٿئي ٿو، زراعت زوال پذير ٿئي ٿي، ۽ تعليمي نظام ڪمزور ٿئي ٿو.
سنڌ جي ڏکڻ
۽ اتر علائقن ۾ هزارين ماڻهو غربت جي لڪير کان هيٺ زندگي گذاري رهيا آهن. انهن علائقن
۾ صنعتون ناهن، زراعت پاڻيءَ جي کوٽ سبب متاثر آهي، ۽ حڪومت طرفان سماجي تحفظ جا پروگرام
محدود آهن. اهڙي صورتحال ۾ ماڻهو شهري علائقن ڏانهن لڏپلاڻ تي مجبور ٿين ٿا، جتي بيروزگاري
۽ سماجي مسئلا وڌيڪ وڌن ٿا.
ناڪام منصوبا
بندي جا سبب سياسي مداخلت:
ڪيترائي ترقياتي
منصوبا فني جائزي کانسواءِ صرف سياسي فائدي لاءِ شروع ڪيا وڃن ٿا. وسيلن
جي غلط ورڇ:
بجيٽ جي ورڇ
۾ غير مساوات ۽ غير شفافيت بنيادي سبب آهن.
ادارتي ڪمزوري:
منصوبا لاڳو
ڪندڙ ادارن وٽ فني مهارت ۽ انتظامي صلاحيتن جي کوٽ آهي.
ڪرپشن:
ٺيڪيدارن، آفيسرن،
۽ سياسي عملدارن جي ڪرپشن سبب وسيلا ضايع ٿين ٿا.
نگرانيءَ جي
کوٽ:
منصوبا مڪمل
ٿيڻ کان پوءِ انهن جي سار سنڀال ۽ جائزي لاءِ ڪو نظام موجود ناهي.
غربت جي دائري
۾ ڍانچو ۽ حڪمراني:
غربت صرف آمدنيءَ
جي کوٽ نہ آهي، پر بنيادي سهولتن تائين رسائيءَ جي
کوٽ بہ آهي. جڏهن ماڻهو صاف پاڻي، صحت، تعليم، يا
آمد و رفت جي سهولتن کان محروم هجن، تہ
انهن
جي زندگيءَ جي معيار ۾ بهتري ممڪن نہ
رهي
ٿي. بنيادي ڍانچي جي ناڪاميءَ سان غربت جو دائرو وڌي ٿو، ڇوتہ اهو ماڻهن جي پيداوار
۽ ڪمائيءَ جي صلاحيت کي گهٽائي ٿو.
سنڌ ۾ ڪيترن
ئي علائقن ۾ زراعت بنيادي آمدني جو ذريعو آهي، پر پاڻيءَ جي کوٽ، نالن ۽ وهڪرن جي ناڪامي،
۽ بجليءَ جي غير يقيني فراهمي سبب هاري مفلس ٿي رهيا آهن. ان کان علاوہ، ڪاروباري ۽ صنعتي سرگرميون بہ ڪمزور ڍانچي سبب محدود آهن.
حڪومتي پاليسين
جي ناڪامي:
هر حڪومت پنهنجن
منشورن ۾ ترقي، روزگار، ۽ غربت جي خاتمي جا نعرا ڏئي ٿي، پر عملي طور تي اهي وعدا اڪثر
پورا نہ ٿيندا آهن. حڪومتي پاليسيون گهڻو ڪري غير
مربوط ۽ غير حقيقي هونديون آهن. منصوبن جي چونڊ ۾ مقامي ضرورتن بدران سياسي مفاد ڏسڻ
۾ اچي ٿو.
ڪيترا منصوبہ بندي ادارا، جهڙوڪ پلاننگ ۽ ڊولپمينٽ ڊپارٽمينٽس،
موجود آهن، پر انهن ۾ جديد ڊيٽا، فني ڄاڻ، ۽ شفافيت جي کوٽ آهي. نتيجي ۾ پاليسين جا
فائدا عوام تائين نہ پهچندا آهن.
بين الاقوامي
تناظر:
جيڪڏهن اسان
ترقي يافتہ ملڪن جو جائزو وٺون تہ معلوم ٿيندو تہ انهن ملڪن جي ترقيءَ جو بنيادي سبب مضبوط
ڍانچو ۽ موثر منصوبابندي آهي. مثال طور، چين، سنگاپور، ۽ ڏکڻ ڪوريا پنهنجن بنيادي ڍانچن
۾ سيڙپڪاري ڪري معيشت کي تبديل ڪيو. انهن ملڪن ۾ روڊ، ريلوي، بندرگاهون، ۽ ٽيڪنالاجيءَ
جا مرڪز عالمي معيار تي آندا ويا. نتيجي ۾ غربت گهٽجي وئي ۽ معيشت مستحڪم ٿي.
سنڌ ۽ پاڪستان
کي بہ اهڙي حڪمت عملي اختيار ڪرڻي پوندي، جنهن
۾ ڊگهي مدي واري منصوبابندي، شفافيت، ۽ مقامي ضرورتن جي بنياد تي فيصلا ڪيا وڃن.
عوامي شعور
۽ سول سوسائٽي جو ڪردار:
حڪومتي ناڪاميءَ
جي باوجود، سول سوسائٽي ۽ عوامي تنظيمون بنيادي ڍانچي جي ترقيءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري
سگهن ٿيون. جيڪڏهن ماڻهن ۾ شعور پيدا ٿئي تہ
هو
پنهنجن حقن لاءِ آواز اٿارين، تہ حڪومت تي بہ دٻاءُ وڌي ٿو. ميڊيا ۽ تعليمي ادارا بہ عوامي آگاهيءَ ۾ مددگار ٿي سگهن ٿا.
ٽيڪنالاجي
۽ نئين حڪمت عملي:
اڄ جي دور
۾ ٽيڪنالاجي بنيادي ڍانچي جي ترقيءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي. ڊيجيٽل گورننس، جيوگرافڪ
انفارميشن سسٽم (GIS)، ۽ ڊيٽا اينالٽڪس ذريعي منصوبابندي وڌيڪ موثر
بڻائي سگهجي ٿي. سنڌ ۾ جيڪڏهن ٽيڪنالاجيءَ کي صحيح نموني استعمال ڪيو وڃي، تہ ترقياتي منصوبن ۾ شفافيت، تيزي، ۽ معيار
آڻي سگهجي ٿو.
ان سان گڏ،
پبلڪ پرائيويٽ پارٽنرشپ (PPP) جهڙن ماڊلز ذريعي بہ سيڙپڪاري وڌائي سگهجي ٿي. نج پرائيويٽ شعبي
کي شامل ڪرڻ سان منصوبن جي ڪارڪردگي بهتر ٿي سگهي ٿي. بنيادي ڍانچي جي ناڪامي،
ناڪام منصوبا بندي، ۽ غربت هڪ ٻئي سان ڳنڍيل مسئلا آهن. جتي ڍانچو ڪمزور هوندو آهي،
اتي معيشت ڪمزور ٿيندي آهي، ۽ نتيجي ۾ غربت وڌندي آهي. سنڌ ۽ پاڪستان کي هاڻي ڊگهي
مدي واري حڪمت عمليءَ، شفاف نظام، ۽ عوامي ضرورتن کي بنياد بڻائي منصوبابندي ڪرڻي پوندي.
جيستائين ڪرپشن،
سياسي مداخلت، ۽ غير فني منصوبابنديءَ جا در بند نہ
ٿيندا،
تيستائين نہ رڳو ڍانچو ناڪام
ٿيندو، پر غربت بہ وڌندي رهندي.
اسان کي لازمي طور تي هڪ اهڙو نظام ٺاهڻو پوندو، جتي منصوبا حقيقي ضرورتن مطابق، فني
ڄاڻ ۽ شفافيت سان تيار ٿين.
”بنيادي ڍانچي جي ناڪامي ۽ ناڪام منصوبا بندي غربت کي وڌائڻ جا
اهم ڪارڻ آهن. جيڪڏهن سنڌ ۽ پاڪستان ترقي چاهين ٿا، تہ انهن کي شفافيت، ٽيڪنالاجي، ۽ عوامي ڀلائيءَ
کي مرڪز ۾ رکندي پنهنجي پاليسين ۽ عملدرآمدي حڪمت عمليءَ کي نئين سر ترتيب ڏيڻي پوندي.“
