شاھ عبداللطيف
ڀٽائي سنڌي فڪر، صوفيانہ شعور ۽ شعري صنعتن جو اهو عظيم سرچشمو آهي، جنهن جي هر بيت
۾ لفظن جو لوچ، معنائن جو موڙ، ۽ فڪر جو فنڪارانہ فريب سمايل آهي۔ ڀٽائيءَ جي شاعريءَ
۾ ڪي اهڙا بيت پڻ ملن ٿا، جيڪي عام قاريءَ لاءِ ”مشڪل“، ”الٽا“، يا ”ابتڙ“ محسوس
ٿين ٿا۔ انهن بيتن جي ظاهري معنيٰ ڪجهه ٻيو ٻڌائي ٿي، جڏهن تہ سندن اصل مطلب بلڪل ٻي
روحاني راھ ڏانهن وٺي وڃي ٿو۔ اهڙن بيتن کي ئي ادب جي اصطلاح ۾ ڀٽائيءَ جون الٽيون
بازيون چيو وڃي ٿو۔
ڀٽائيءَ
جي الٽين بازين جو پهريون خاصو اهو آهي تہ هو نفيءَ مان اثبات پيدا ڪري ٿو۔ هو ”نہ“ چئي،
”ها“ تائين
پهچائي ٿو؛ هو ”انڪار“ ڏيکاري،
”اقرار“ سيکاري
ٿو۔ ظاهري طور جيڪو بيت شريعت، اخلاق يا عقل جي ابتڙ لڳي ٿو، ساڳيو بيت باطني نگاھ
سان ڏسڻ سان عشق، اخلاص ۽ حق جي حڪمت بڻجي وڃي ٿو۔ اهو ئي سبب آهي جو ڀٽائيءَ جو ڪلام
رڳو پڙهڻ سان نہ، پر پرکڻ ۽ پروڙڻ سان کلي ٿو۔
ٻيو اهم
نڪتو اهو آهي تہ ڀٽائي پنهنجي بيتن ۾ لفظن کي ڄاڻي واڻي الٽو رکي ٿو، جيئن پڙهندڙ کي
روايتي سوچ مان ڪڍي، نئين فڪري ميدان ۾ داخل ڪري۔ هي الٽاسٽا رڳو لفاظي نہ آهي، پر
هڪ فڪري فلسفو آهي۔ صوفيانه فڪر ۾ حقيقت سڌي رستي سان نہ، پر موڙن، مشڪلاتن ۽ مجاهدن
مان ملي ٿي۔ ڀٽائي بہ بيت کي اهڙي صورت ڏئي ٿو، جو قاريءَ کي سوال ڪرڻو پوي، ۽ سوال
ڪرڻ ئي علم جي شروعات آهي۔
ٽيون
اهم پاسو اهو آهي تہ ڀٽائيءَ جي الٽين بازين ۾ تجنيسِ حرفي، تضاد، ۽ تمثيل جو ڪمال
استعمال ٿئي ٿو۔ ساڳيو لفظ ٻہ مختلف معنائون رکي ٿو: هڪ ظاهري، ٻي باطني۔ ”مرڻ“، ”ڪفر“، ”دوزخ“، ”ٺڳي“، ”انڌائپ“ جهڙا
لفظ، ڀٽائي وٽ منفي نہ پر روحاني مرحلا بڻجي وڃن ٿا۔ اهو ئي هن جي فن جو ڪمال آهي،
جو هو لفظ کي لفظيت مان ڪڍي، ولايت تائين پهچائي ٿو۔
اهڙن
بيتن بابت اڪثر سوال اٿاريو ويندو آهي تہ ڇا اهي واقعي ڀٽائيءَ جا آهن يا نہ۔ هتي اسان
نسبت تي بحث نٿا ڪريون، ڇو تہ ڀٽائيءَ جي فڪري ڇاپ، اسلوبي سڃاڻپ ۽ روحاني رنگ اهڙو
واضح آهي، جو بيت پاڻ ڳالهائي ٿو۔ ڀٽائيءَ جو فن اهو آهي جو هو قاريءَ کي تڪليف ڏئي
ٿو، پر تڪليف ۾ ئي تربيت لڪل آهي۔
آخر
۾ چئي سگهجي ٿو تہ ڀٽائيءَ جون الٽيون بازيون دراصل ذهني زلزلو، فڪري آزمائش ۽ روحاني
دعوت آهن۔ اهي بيت هر ڪنهن لاءِ نہ، پر اُن لاءِ آهن، جيڪو لفظ کان اڳتي، معنا تائين
وڃڻ جي همت رکي ٿو۔ ڀٽائي اسان کي سيکاري ٿو تہ حقيقت هميشہ سڌي نہ هوندي آهي، ڪڏهن
ڪڏهن الٽي واٽ ئي سچي راھ بڻجي ويندي آهي۔
(1)بيت
سامي
چئجي ان کي جو ڪھي سڳو ڀاءُ
ڏئي طلاق
جوءِ کي سمھي سڳي ماءُ
ان پر
اتي آءٌ تہ سچو سامي تون ٿئين
تمهيد:
ظاهر
جو سخت لهجو، باطن جو نرم پيغام
هي بيت
ظاهري معنيٰ ۾ ڏاڍو سخت، دهشتناڪ ۽ شريعت جي لحاظ کان ناممڪن نظر اچي ٿو. ڀاءُ جو قتل،
زال کي طلاق، ماءُ سان زال وارو تعلق.اهي سڀ ڳالهيون جيڪڏهن ظاهري معنيٰ ۾ ورتيون وڃن
تہ نہ رڳو غيراخلاقي آهن، پر ديني ۽ انساني قدرن جي مڪمل ابتڙ آهن.
پر شاھ
ڀٽائي اهڙي سطح تي ڪڏهن بہ ڳالھ نٿو ڪري. سندس شاعري ظاهر کي ٽوڙي، باطن تائين پهچائڻ
جو نالو آهي.
هي بيت
انساني نفس جي قتل، دنياوي تعلقن کان جدائي، ۽ اصل ماخذ (حق) سان وصال جو استعارو آهي.
“ڀاءُ
جو قتل” نفسِ امّاره جو خاتمو
بيت
۾ “سڳي ڀاءُ کي ڪهڻ” ڪو حقيقي قتل ناهي، بلڪه هي نفسِ امّاره جو استعارو آهي.
صوفيانہ
اصطلاح ۾:
ڀاءُ..
پنهنجو ئي نفس، جيڪو انسان سان گڏ ڄائو آهي
سڳو..
ويجهو، پنهنجو، اندر سان لاڳاپيل
نفس اهو
ڀاءُ آهي:
جيڪو
خواهشن تي هلائي ٿو
جيڪو
انا، غرور، حسد، شهوت، حرص ۽ خوف کي جنم ڏئي ٿو
جيڪو
انسان کي حق کان پري رکي ٿو
سچو سامي
اهو آهي، جيڪو:
پنهنجي
نفس کي ماري،
پنهنجي
خواهشن کي ذبح ڪري،
پنهنجي
انا کي فنا ڪري.
هي قتل
جسماني نہ پر روحاني آهي، جنهن کي صوفيا “موت قبل الموت” چون ٿا.
“زال
کي طلاق” دنيا سان لاڳاپي جي جدائي
زال هتي
دنيا جو استعارو آهي.
زال:
آرام
ڏئي ٿي
ساٿ ڏئي
ٿي
خواهشون
پوريون ڪري ٿي
پر جڏهن
زال دنيا بڻجي وڃي:
تہ هوءَ
انسان کي حق کان غافل ڪري ٿي
دل کي
رب کان خالي ڪري ٿي
“طلاق”
جو مطلب:
دنيا
کي ڇڏي ڏيڻ نہ
پر دنيا
جي محبت کي دل مان ڪڍڻ
سچو سامي:
دنيا
۾ رهي ٿو، پر دنيا دل ۾ ناهي
ڪمائي
ٿو، پر لالچ نٿو ڪري
رکي ٿو،
پر ٻڌجي نٿو
هي طلاق
دل جي طلاق آهي، قانوني نہ.
“ماءُ
سان سمھڻ”اصل ماخذ سان وصال
هي بيت
جو سڀ کان نازڪ، پر سڀ کان وڌيڪ روحاني حصو آهي.
ماءُ:
وجود
جو سرچشمو
اصل
ماخذ
صوفيانہ
فڪر ۾ ماءُ جو استعارو:
فطرت
حقيقت
حق
اصل نور
زال وارو
تعلق:
مڪمل
قرب
بيحد
اتحاد
ذاتي
فنا
ان جو
مطلب:
جڏهن
انسان نفس کي ماري
دنيا
کي طلاق ڏئي
تہ پوءِ
هو پنهنجي اصل ڏانهن موٽي ٿو
۽ حق
سان اهڙو ويجهو ٿي وڃي ٿو،
جيئن
عاشق معشوق ۾ فنا ٿي وڃي.
هي “وصال”
آهي،
هي “فنا
في الله” آهي،
هي “بقا
بالله” ڏانهن پهچڻ جو دروازو آهي.
“عادت
بڻائڻ” سلوڪ جو تسلسل
بيت
۾ چيو ويو آهي:
“ان
ڳالھين کي عادت بڻائي پوءِ سچو سامي ٿيندي”
يعني:
نفس هڪ
ڀيرو نٿو مري
دنيا
هڪ ڀيرو نٿي ڇٽي
حق سان
وصال هڪ ڏينهن ۾ نٿو ٿئي
سامي
ٿيڻ:
روز نفس
سان جنگ
روز دنيا
سان فاصلو
روز حق
سان قرب
هي رياضت
آهي،
هي مجاهدہ
آهي،
هي مسلسل
روحاني سفر آهي.
سچو سامي
ڪير؟
سچو سامي
اهو ناهي جيڪو:
جهنگ
۾ وڃي
دنيا
ڇڏي
رڳو ڪپڙا
بدلائي
سچو سامي
اهو آهي جيڪو:
شهر
۾ رهي بہ دل خالي رکي
ماڻهن
۾ رهي بہ الله سان رهي
نفس کي
غلام بڻائي، روح کي آزاد ڪري
نتيجو:
بيت جو روحاني خلاصو
هي بيت
انسان کي سيکاري ٿو تہ:
ڀاءُ
(نفس) کي مار
زال
(دنيا) کي دل مان طلاق ڏي
ماءُ
(حق) سان وصال ڪر
تڏهن:
تون سچو
سامي ٿيندين
تون حق
جو راهي ٿيندين
تون اندر
جي آزادي ماڻيندين
(2)بيت
مرڻان
اڳي جي مئا سي مري ٿين نہ مات
ھوندا
سي حيات جيئرا اڳ جي جيا
تشريحي
مفھوم
جيڪي
مرڻ کان اڳ ئي مري ويا، تن کي وري موت نٿو اچي؛
جيڪي
اڳ ئي جيئرا ٿي چڪا، سي هميشہ حيات رهن ٿا۔
تمهيد:
موت جيڪو
موت ناهي، حيات جيڪا فنا کان مٿي آهي
شاھ ڀٽائي
وٽ “موت” قبر ۾ لهڻ جو نالو ناهي،
۽ “زندگي”
رڳو ساھ هلڻ جو نالو بہ ناهي۔
هن بيت
۾ ڀٽائي انسان کي ٻڌائي ٿو تہ:
اصل موت
نفس جو موت آهي،
۽ اصل
حيات روح جي بيداري آهي۔
جيڪو
ماڻهو پنهنجي اندر مرڻ سکيو،
سو ظاهري
مرڻ کان ڊڄندو ئي ناهي۔
“مرڻان
اڳي جي مئا” فنا في النفس
“مرڻان
اڳي مرڻ” صوفيانہ اصطلاح آهي،
جنهن
کي صوفيا “موت قبل الموت” چون ٿا۔
ان جو
مطلب:
نفسِ
امّاره جو خاتمو
انا،
غرور، خودي ۽ خواهش جو ٽٽڻ
پاڻ کي
حق جي اڳيان خالي ڪرڻ
اهڙو
ماڻهو:
پنهنجي
“مان” کي ماري ٿو
پنهنجي
مرضي کي رب جي مرضي ۾ ڳاري ٿو
اهو مرڻ
جسماني نہ، روحاني آهي۔
“سي
مري ٿين نہ مات” ابدي بقا جو راز
جيڪو
اڳ ئي مرڻ سکي ويو:
ان کي
وري موت نٿو اچي
ڇو تہ
هاڻي هو پنهنجي لاءِ نٿو جيئي
جسم جو
موت تہ هر ڪنهن تي اچي ٿو،
پر صوفي
لاءِ اهو مرڻ ناهي،
بلڪہ
وصال جو در آهي۔
اهڙي
روح لاءِ قبر:
اندھيرو
ناهي
پر نور
جو دروازو آهي
“ھوندا
سي حيات” حياتِ قلبي
ڀٽائي
چوي ٿو:
جيئرا
اهي آهن،
جن جي
دل زنده آهي۔
حقيقي
حيات:
دل جي
حيات آهي
شعور
جي حيات آهي
حق جي
سڃاڻپ سان جڙيل حيات آهي
جيڪي
رڳو کائن ٿا، پيئن ٿا،
پر حق
کي وساري ويهن ٿا،
اهي ظاهري
جيئرا، پر باطني مئل آهن۔
“جيئرا
اڳ جي جيا” اڳواٽ بيداري
“اڳ
جي جيا” جو مطلب:
موت کان
اڳ بيدار ٿيڻ
قيامت
کان اڳ حساب ڪرڻ
قبر کان
اڳ سڌارڻ
اهڙا
ماڻهو:
پنهنجي
نفس جو حساب پاڻ ڪن ٿا
پنهنجي
عملن کي روز ماپين ٿا
اهي اڳ
ئي حيات ۾ داخل ٿي وڃن ٿا،
تنهن
ڪري انهن لاءِ موت:
خوف ناهي
وڇوڙو
ناهي
قرآن
سان روحاني مناسبت
قرآن
چوي ٿو:
“وَلَا
تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا
ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ”
الله
جي راهه ۾ مرندڙن کي مئل نہ چئو،
اهي زنده
آهن۔
صوفيانہ
فڪر ۾:
نفس کي
مارڻ به الله جي راھ آهي
انا کي
ختم ڪرڻ بہ قرباني آهي
صوفي
لاءِ موت ڇا آهي؟
عام ماڻهو
لاءِ:
موت..
خاتمو
صوفي
لاءِ:
موت...
تبديلي
موت..
نئون جنم
جڏهن
انسان پنهنجي خواهشن کان مري ٿو:
تہ هو
حقيقت ۾ جيئڻ شروع ڪري ٿو
بيت جو
روحاني خلاصو
هي بيت
انسان کي سيکاري ٿو تہ:
جي مرڻ
کان اڳ مرڻ سکي ويو
تہ پوءِ
مرڻ کان ڊڄڻ ختم ٿي ويندو
جي دل
زنده ٿي وئي
تہ جسم
جو مرڻ بي اثر ٿي ويندو
نتيجو:
زنده اهو آهي، جيڪو فنا مان گذري
شاھ ڀٽائي
جو پيغام آهي:
فنا کان
سواءِ بقا ناهي،
مرڻ کان
سواءِ حيات ناهي،
۽ نفس
جي موت کان سواءِ روح جي زندگي ناهي۔
سچو انسان
اهو آهي:
جيڪو
اڳ ئي مري
۽ پوءِ
هميشہ لاءِ جيئرو رهي
(3)بيت
ھڪل حقيقت
جي ٻوڙو ٿي ٻڌيج
انڌو
ٿي پسيج مشاھدو محبوب جو
تشريحي
مفھوم
حقيقت
جو سڏ ٻڌڻ لاءِ ٻوڙو بڻج،
۽ محبوب
جي مشاهدي لاءِ انڌو ٿي ڏس۔
تمهيد:
ظاهري
حسّ جو انڪار، باطني بصيرت جو اقرار
هي بيت
ظاهري عقل کي حيران ڪري ڇڏي ٿو:
ٻوڙو
ٿي ٻڌڻ؟
انڌو
ٿي ڏسڻ؟
پر ڀٽائي
جي زبان ۾:
ٻوڙو
ٿيڻ..دنيا جي شور کان آزاد ٿيڻ
انڌو
ٿيڻ.. ظاهر جي دوکي کان نڪرڻ
جڏهن
ظاهر جون اکيون ۽ ڪن بند ٿين ٿا،
تڏهن
دل جون اکيون ۽ ڪن کلي وڃن ٿا.
“حقيقت
جي ھڪل” ازلي سڏ
“ھڪل”
سڏ کي چئبو آهي،
۽ “حقيقت
جي ھڪل” اهو سڏ آهي:
جيڪو
ازل کان روح ٻڌندو اچي
جيڪو
رب طرفان دل کي سڏ ڪري ٿو
هي سڏ
لفظن جو محتاج ناهي،
هي آواز
کان اڳ جو آواز آهي،
جنهن
کي فقط خاموش دل ٻڌي سگهي ٿي۔
“ٻوڙو
ٿي ٻڌيج” دنيا جي شور کان خاموشي
ٻوڙو
ٿيڻ جو مطلب:
ماڻهن
جي ڳالهين کان نہ
پر نفس
جي شور کان ٻوڙو ٿيڻ
دنيا:
واوا
ڪري ٿي
خواهشون
چيخن ٿيون
انا حڪم
ڏئي ٿي
جيستائين
اهي آواز موجود آهن:
حقيقت
جو سڏ ٻڌڻ ناممڪن آهي
ٻوڙو
اهو آهي:
جيڪو
تعريف ۽ تذليل ٻنهي کان آزاد ٿي
صرف رب
جي آواز تي ڌيان ڏئي
“انڌو
ٿي پسيج” ظاهر کان لاتعلقي
انڌو
ٿيڻ:
اکين
جو بند ٿيڻ نہ
پر ظاهري
منظرن جي غلامي ڇڏڻ
ظاهر:
صورت
ڏسي
سيرت
وساري ٿو
صوفي:
صورت
کي وساري
سيرت
۾ لهي ٿو
جڏهن
انسان ظاهري حسن، مال، طاقت ۽ نمود کان انڌو ٿي وڃي ٿو:
تڏهن
هو محبوب جي حقيقت ڏسي سگهي ٿو
“مشاھدو
محبوب جو” وصالِ باطن
مشاهدو:
ڏسڻ نہ
پر پاڻ
وڃائڻ آهي
محبوب:
ڪو جسماني
وجود نہ
پر مطلق
حسن
مطلق
سچ
مشاهدو
محبوب جو تڏهن ممڪن آهي:
جڏهن
“مان” ختم ٿئي
جڏهن
ڏسندڙ ۽ ڏسڻ ۾ فرق نہ رهي
هي اهو
مقام آهي جتي:
عاشق
باقي نٿو رهي
فقط عشق
رهي ٿو
صوفيانہ
سفر جا ٽي مرحلا
هي بيت
صوفي سفر جا ٽي در ڏيکاري ٿو:
خاموشي...
دنيا جي شور کان ٻوڙو ٿيڻ
غفلت
کان نجات.. ظاهر کان انڌو ٿيڻ
وصال..
محبوب جو مشاهدو
قرآن
سان معنوي ربط
قرآن
چوي ٿو:
“لَهُمْ
قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ
لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا”
جن وٽ
دليون آهن، پر سمجهن نٿا،
اکيون
آهن، پر ڏسن نٿا۔
ڀٽائي
ان جي ابتڙ چوي ٿو:
اکيون
بند ڪر، دل کول
ڪن بند
ڪر، روح ٻڌ
نتيجو:
ڏسڻ لاءِ انڌو، ٻڌڻ لاءِ ٻوڙو
شاهه
ڀٽائي سيکاري ٿو:
حقيقت
ڏسڻ لاءِ ظاهر وڃائڻو پوندو،
محبوب
ٻڌڻ لاءِ دنيا وسارڻي پوندي۔
جيستائين
انسان:
پنهنجي
اکين تي ڀروسو ڪري ٿو
پنهنجي
ڪنن تي ڀروسو ڪري ٿو
تيستائين:
هو حق
کان پري رهي ٿو
آخري
روحاني پيغام
سچو سالڪ
اهو آهي:
جيڪو
ٻوڙو ٿي حقيقت ٻڌي
جيڪو
انڌو ٿي محبوب ڏسي
ڇو تہ:
حقيقت
آواز ناهي،
محبوب
صورت ناهي،
۽ وصال
عقل سان نہ،
پر عشق
سان ٿئي ٿو۔
(4)بيت
نڪو ڪم
ڪفارن سين نڪي مسلماني من
نڪا دل
دوزخ ڏي نڪي بھشت گھرن
ائين
پيا چون پرين ڪجو پنھنجو
تشريحي
مفھوم
نہ ڪافرن
سان ڪو ڪم آهي، نہ مسلمان ٿيڻ جو دعويٰ؛
نہ دل
دوزخ کان ڊڄي ٿي، نہ جنت جي لالچ آهي؛
محبوب
چون ٿا: “رڳو پنهنجو ٿي وڃ.”
تمهيد:
نفيءَ
جي زبان، اثبات جو پيغام
هي بيت
مڪمل طور نفيءَ (نہ نہ) جي زبان ۾ آهي:
نہ ڪافر
نہ مسلمان
نہ دوزخ
نہ جنت
پر هي
نفي دين جي انڪار ناهي،
بلڪه
ريائي دينداري، خود غرض عبادت، ۽ واپاري ايمان جي انڪار آهي۔
ڀٽائي
هتي انسان کي ايمان جي روح ڏانهن وٺي ٿو،
نہ رڳو
ان جي صورت ڏانهن۔
“نڪو
ڪم ڪفارن سين” نفرت جي نفي
ڀٽائي
چوي ٿو:
سچي سالڪ
جو ڪم نفرت سان ناهي۔
ڪافر
لفظ هتي:
ٻين کي
ڌار ڪرڻ
پاڻ کي
برتر سمجهڻ
ليبل
لڳائڻ
جو استعارو
آهي۔
صوفي
لاءِ:
هر انسان
انسان آهي
هر دل
الله جو گهر آهي
نفرت
دل کي داغدار ڪري ٿي،
۽ داغدار
دل ۾ حق نٿو رهي سگهي۔
“نڪي
مسلماني من” دعوائن جي ترديد
“مسلماني
من” مان مراد:
زباني
دعوائون
ظاهري
سڃاڻپ
عبادت
تي غرور
ڀٽائي
ياد ڏياري ٿو:
مسلمان
هجڻ جو مطلب
دل جو
فرمانبردار ٿيڻ آهي،
زبان
جو نہ۔
جيڪو
پاڻ کي مسلمان سڏي،
پر دل
۾ غرور، حسد ۽ نفرت رکي،
سو روحاني
طرح اڃا مسافر ئي ناهي۔
“نڪا
دل دوزخ ڏي” خوف کان آزادي
دوزخ
کان ڊڄڻ:
عبادت
جو ابتدائي درجو آهي۔
پر صوفي
ان مرحلي کان اڳتي نڪري وڃي ٿو:
هو رب
کي خوف کان نہ
پر محبت
مان چاهي ٿو۔
جيستائين
عبادت:
سزا کان
بچڻ لاءِ آهي
يا انعام
لاءِ آهي
تيستائين:
اها واپار
آهي، عشق ناهي۔
“نڪي
بھشت گھرن.. لالچ کان پاڪ عشق
جنت گهرڻ:
گهڻن
لاءِ آخري مقصد آهي۔
پر صوفي
لاءِ:
جنت بہ
حجاب آهي
جيڪڏهن
اها رب کان پري ڪري۔
صوفي
چوي ٿو:
مونکي
تنهنجو قرب ڏي،
تنهنجي
باغن جي ضرورت ناهي۔
هي عشق
بيغرض آهي،
۽ بيغرض
عشق ئي سچو عشق آهي۔
“ائين
پيا چون پرين” الهامي سڏ
“پرين”
يعني محبوب:
حق
الله
ازلي
سچ
هي لفظ
ٻڌائي ٿو تہ: هي انساني خواهش نہ،
پر محبوب
جو حڪم آهي۔
حق پاڻ
انسان کي سڏي ٿو:
مون لاءِ
ٿيو،
مون کانسواءِ
سڀ وسار۔
“ڪجو
پنھنجو” فنا في الله
“پنھنجو
ٿيڻ” جو مطلب:
نفس ڇڏي
خواهش
وساري
پنهنجي
مرضي قربان ڪري
رب جي
مرضي اختيار ڪرڻ
هي مقام
آهي:
فنا
تسليم
مڪمل
سرينڊر
جتي:
بندو
بندو نٿو رهي
محبوب
جو ٿي وڃي ٿو
صوفيانہ
توازن: شريعت کان بغير شريعت جي انڪار ناهي..
ڀٽائي
جو هي پيغام:
شريعت
کي رد نٿو ڪري
پر شريعت
کان اڳتي وٺي وڃي ٿو
ظاهر
بغير باطن بيڪار آهي،
۽ باطن
بغير ظاهر گمراهي آهي۔
نتيجو:
دين جو مرڪز عشق آهي
هي بيت
انسان کي سيکاري ٿو تہ:
نہ ليبل
نہ لالچ
نہ خوف
پر:
صرف عشق،
صرف خلوص،
صرف حق
سان تعلق۔
شاھ ڀٽائي
جو سڏ آهي:
“پنهنجو
ٿي وڃ،
پوءِ
سڀ ڪجھ پاڻمرادو درست ٿي ويندو.”
(5)بيت
ٺڳن گھڻا
ٺڳائيا تون ٺڳن کي ٺڳاء
اٿي آڌي
رات جو پنھنجو تن پچاءُ
لاھوتي
م لڄاء نانگا پنھنجي ناموس کي
تشريحي
مفھوم
تون ڪيترن
دوکيبازن کي ڏٺو آهي، هاڻي تون به انهن کي دوکو ڏي؛
آڌي رات
جو اٿي پنهنجي وجود کي پچاءِ؛
اي لاھوتي!
پنهنجي عزت، شرف ۽ ناموس کي اگهاڙو نہ ڪر۔
تمهيد:
دنيا
هڪ ٺڳ بازار، سالڪ هڪ هوشيار مسافر
شاھ ڀٽائي
وٽ “ٺڳ” رڳو ماڻهو نہ آهن،
پر:
نفس
دنيا
خواهش
شيطان
هي سڀ
گڏجي انسان کي دوکي جي بازار ۾ ڦاسائن ٿا۔
ڀٽائي
سالڪ کي چوي ٿو:
دنيا
توکي ٺڳڻ ٿي چاهي،
تون بيوقوف
نہ بڻج،
تون شعور
سان اڳتي وڌ۔
“ٺڳن
گھڻا ٺڳائيا” دنيا جي فريب جو شعور
“ٺڳ”
هتي:
ڪوڙو
سڪ
عارضي
لذت
مال،
منصب، شهرت
جا استعارا
آهن۔
انسان
جي زندگي:
ڪيترائي
ڀيرا انهن ٺڳن هٿان لٽجي ٿي
دل زخمي
ٿئي ٿي
روح ڪمزور
ٿئي ٿو
ڀٽائي
چوي ٿو:
هاڻي
جاڳ،
هاڻي
سڃاڻ،
هاڻي
ساڳي راند ۾ ٻيهر نہ ڦانس۔
“تون
ٺڳن کي ٺڳاء” دوکي کي دوکي سان مات ڏيڻ
هي سٽ
ظاهري طرح غلط لڳي ٿي،
پر روحاني
معنيٰ ۾:
“ٺڳن
کي ٺڳڻ” جو مطلب:
نفس جي
خواهش کي عقل سان شڪست ڏيڻ
دنيا
جي لالچ کي زهد سان رد ڪرڻ
شيطان
جي وسوسن کي يادِ الٰهي سان ٽوڙڻ
هي ڪو
اخلاقي دوکو ناهي،
هي روحاني
حڪمت آهي۔
“اٿي
آڌي رات جو” خلوت ۽ بيداري
آڌي رات:
خاموشي
خلوت
اخلاص
جو وقت
آهي۔
جڏهن:
دنيا
ستل
آواز
بند
ڏيک ختم
تڏهن:
دل ڳالهائي
ٿي
روح جاڳي
ٿو
ڀٽائي
چوي ٿو:
جاڳ اُن
وقت،
جڏهن
ڪو ڏسڻ وارو نہ هجي،
ڇو تہ
سچي عبادت اڪيلائي ۾ ٿئي ٿي۔
“پنھنجو
تن پچاءُ” نفس جي سڙڻ
“تن
پچائڻ”:
جسم ساڙڻ
نہ
پر نفس
کي رياضت ۾ وجهڻ
استعارو
آهي:
روزو
ذڪر
سڪ
صبر
تڪليف
جڏهن
نفس “پچي” ٿو:
تہ غرور
ڳري ٿو
خواهش
ڪمزور ٿئي ٿي
روح مضبوط
ٿئي ٿو
“لاھوتي”
روحاني بلند مقام
لاھوت:
الوهي
قرب
ذاتي
شعور کان مٿي
حقيقت
جو مقام
ڀٽائي
سالڪ کي ياد ڏياري ٿو:
تون عام
مسافر نہ آهين،
تون لاھوت
جو راهي آهين۔
پر هي
مقام:
غرور
سان وڃائجي ٿو
غفلت
سان لهي ٿو
“م
لڄاء نانگا پنھنجي ناموس کي” روحاني عزت جي حفاظت
“نانگا
ڪرڻ”:
پنهنجي
روح کي بي پردو ڪرڻ
گناهن
سان دل کي ڪارو ڪرڻ
رياءَ،
لالچ، يا شهرت لاءِ عبادت ڪرڻ
جو استعارو
آهي۔
صوفي
لاءِ:
ناموس..
دل جي پاڪيزگي
عزت...
اخلاص
شرف...
قربِ حق
ڀٽائي
چوي ٿو:
پنهنجي
روح کي اگهاڙو نہ ڪر،
پنهنجي
دل کي بازار ۾ نہ آڻ،
پنهنجي
سڪ کي سستو نہ ڪر۔
روحاني
پيغام جو خلاصو
هي بيت
سالڪ کي سيکاري ٿو:
دنيا
ٺڳ آهي، هوشيار رھ
نفس دشمن
آهي، ان کي مات ڏي
رات جي
خلوت ۾ پاڻ کي سڌار
رياضت
سان وجود کي پاڪ ڪر
روحاني
عزت جي حفاظت ڪر
نتيجو:
سچي ڪاميابي
عزت سان واپسي آهي
شاھ ڀٽائي
جو پيغام آهي:
جيڪو
دنيا کي سڃاڻي ٿو،
سو دنيا
هٿان لٽجڻ کان بچي ٿو؛
جيڪو
نفس کي پچائي ٿو،
سو روح
کي بچائي ٿو؛
۽ جيڪو
پنهنجي ناموس بچائي ٿو،
سو محبوب
وٽ سرخرو وڃي ٿو۔
(6)بيت
سڏ م
ڪر سڏڻ ري ھلڻ ري م ھل
چلڻ ري
م چل روئڻ ري م روئين
تشريحي
مفھوم
سڏيندڙن
سان گڏ سڏ نہ ڏي،
هلندڙن
سان گڏ هل نہ،
هلچل
۾ پاڻ نہ وڃاءِ،
۽ بنا
سبب روئڻ ۾ پاڻ نہ وڃاءِ۔
تمهيد:
نفيءَ
جي واٽ، حضور جو مقام
هي بيت
مڪمل طور “نہ” جي حڪمت تي بيٺل آهي.
هي “نہ”
ڪنهن بيحسي يا لاتعلقي جو اعلان ناهي،
پر روحاني
آزاديءَ جو دروازو آهي۔
شاھ ڀٽائي
هتي سالڪ کي سيکاري ٿو:
هر آواز
جو جواب نہ ڏي،
هر تحريڪ
جو حصو نہ بڻج،
هر جذبي
سان پاڻ کي نہ وهاءِ۔
“سڏ
م ڪر سڏڻ ري” شور کان آزادي
سڏڻ:
ماڻهن
جون راءِ
سماج
جون توقعات
نفس جون
دانهنون
جو استعارو
آهي۔
صوفي
لاءِ:
هر سڏ
جواب جو مستحق ناهي،ڇو تہ گهڻا سڏ حق کان نہ، نفس کان ايندا آهن۔
خاموشي:
ڪمزوري
نہ
پر شعور
آهي۔
جيڪو
هر سڏ تي هلي ٿو،
سو پاڻ
کي وڃائي ويهي ٿو۔
“ھلڻ
ري م ھل”هجوم کان جدائي
هلڻ:فيشن،روايت
هجوم
جي پيروي
جو نشان
آهي۔
ڀٽائي
چوي ٿو:
جتي سڀ
هلن ٿا،
اتي ضرور
سوال ڪر۔
صوفي:
رستو
چونڊيندو آهي
نہ تہ
هجوم جي پٺيان هلي ٿو۔
“چلڻ
ري م چل” بي سبب حرڪت کان پاسو
چلڻ:
دل جي
بيچيني
خواهشن
جي ڊوڙ
جلد بازي
جو استعارو
آهي۔
صوفي
لاءِ:
هر حرڪت
عبادت ناهي
ڪڏهن
بيهڻ بہ سلوڪ آهي۔
جيڪو
بي سوچ هلي ٿو:
سو منزل
وڃائي ويهي ٿو۔
“روئڻ
ري م روئين” جذباتي غلامي کان نجات
روئڻ:خود
ترسي،نااميدي
شڪايت،جو
نشان آهي۔
صوفي:صبر
۾ ڳالهائي ٿو،شڪايت ۾ نہ۔حقيقي ڳوڙها:تڏهن وهن ٿا.جڏهن دل الله جي ياد ۾ ڳري۔روحاني
توازن: رد نہ، پر چونڊ
هي بيت:
دنيا
کان ڀڄڻ نٿو سيکاري
پر دنيا
۾ هوش سان رهڻ سيکاري ٿو۔
سالڪ:ڏسي
ٿو،ٻڌي ٿو
پر پاڻ
کي هر وهڪري ۾ نٿو وهائي۔
قرآن
سان معنوي ربط
قرآن
چوي ٿو:
“وَعِبَادُ
الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ
هَوْنًا”
رحمان
جا بندا زمين تي نرمي سان هلن ٿا۔
نرمي:بيهڪ
آهي،توازن آهي
اندر
جي موجودگي آهي۔
نتيجو:
سچي آزادي خاموشيءَ مان جنم وٺي ٿي
شاھ ڀٽائي
جو پيغام آهي:
جيڪو
هر آواز کان آزاد ٿي وڃي،
سو اصل
آواز ٻڌي سگهي ٿو۔
سڏ نہ
ڏي، تہ حقيقت ٻڌندين
هجوم
کان هٽي، تہ رستو ملندين
روئڻ
ڇڏي، تہ صبر ملندين
آخري
روحاني پيغام
سچو سالڪ:
ردِعمل
نہ ڏي ٿو
ردِ نفس
ڪري ٿو
ڇو تہ:
حق ڏانهن
وڃڻ لاءِ،
ڪڏهن
ڪڏهن بيهڻ ضروري هوندو آهي۔
