جمهوريت جا زخمي نقش ۽ بينظير ڀٽو جو يادگار سفر ـ غلام مصطفىٰ جمالي

ـ27  ڊسمبر پاڪستان جي تاريخ جو هڪ اهڙو ڏينهن آهي، جيڪو هر سال قوم جي ضمير تي دستڪ ڏئي ٿو. اهو ڏينهن رڳو هڪ سياسي اڳواڻ جي شهادت جو يادگار نه آهي، پر اهو هڪ قوم جي دلين تي ڳاڙها نشان ڇڏي وڃڻ وارو ڏينهن پڻ آهي. اهو ڏينهن اسان کي ياد ڏياري ٿو ته جمهوريت رڳو نعرو يا رياستي ڊهانچو نه آهي، پر اها قرباني، جدوجهد، ۽ مستقل مزاجي سان قائم رهندي آهي. شهيد بينظير ڀٽو جي شهادت رڳو هڪ انساني زندگي جي خاتمي جو واقعو نه هو، پر اها پاڪستان جي سياسي شعور، عوام جي اميدن ۽ عورت اڳواڻن جي مقام تي هڪ اڻ مٽ اثر ڇڏي وئي.

بينظير ڀٽو جو سياسي سفر طاقت ۽ آرامده محلن ۾ نه پر جدوجهد، اذيت ۽ جيلن جي ديوارن ۾ شڪل اختيار ڪندي گذري. ذوالفقار علي ڀٽو جهڙي اڳواڻ جي ڌيءَ هجڻ سندس لاءِ فقط سڃاڻپ نه، پر ذميواري ۽ قرباني جو بار به هو. جڏهن سندس پيءُ عدالتي ڦاسي جو شڪار ٿيو، تڏهن بينظير جي اکين مان نه صرف ڳوڙها نڪتا، پر سياسي شعور جو ڌيان به وڌو. اهو لمحون سندس شخصيت کي فولاد جي طاقت سان سينچيون.

جيلن جي اونداهين ۾، جتي راتون به ساھ کڻڻ کان قاصر هجن، اتي بينظير ڀٽو جو ضمير آزاد رهيو. هوءَ ڄاڻندي هئي ته خاموشي ظلم جي ساٿي بڻجي ٿي. ان ڪري هن آواز بڻجڻ ۽ جمهوريت لاءِ بيهڻ جو فيصلو ڪيو. قيد، نظر بندي ۽ جلاوطني جي سڀني آزمائشن کي منهن ڏنو، پر سچ تان هٿ نه کنيو. سندس جسم قيد ۾ هو، پر سندس سوچ آزادي جي مثال بڻجي وئي.

آمريت جي دور ۾، جڏهن سچ ڳالهائڻ ڏوهه سڏبو هو، بينظير ڀٽو سچ کي پنهنجو هٿيار بڻايو. عورت هجڻ سندس ڪمزوري نه هئي، پر طاقت بڻجي وئي. سماجي پابنديون، سياسي مخالفن جون سازشون، ۽ طاقتور قوتن جا وار، سندس حوصلي کي نه جھڪائي سگهيا. هوءَ ثابت ڪري ڏيکاري ته قيادت طاقت جي زور سان نه، پر اصولن ۽ حوصلي سان ٿيندي آهي.

1988ع ۾ جڏهن بينظير ڀٽو وزيراعظم بڻجي، تڏهن اها رڳو سياسي فتح نه، پر تاريخ جي اکين ۾ اک وجهي ڳالهائڻ جي مثال هئي. هڪ غريب ملڪ، هڪ مسلمان سماج ۽ هڪ عورت اڳواڻ گڏ ٿي دنيا کي اهو پيغام ڏئي رهيا هئا ته جمهوريت رڪاوٽن کي ٽوڙي اڳتي وڌي سگهي ٿي. بينظير اقتدار کي شان نه، پر ذميواري سمجهيو. عورتن کي آواز، ميڊيا کي آزادي، مزدورن کي تحفظ ۽ نوجوانن کي اميد ڏيڻ سندس سياسي فڪر جا اهم پهلو هئا.

بينظير ڀٽو جي پهرين دورِ اقتدار ۾ سندس سياسي فيصلن جو محور هميشه عوام جو فائدو رهيو. هن صنعتڪارن ۽ سياسي طاقتور طبقي جي مقابلي ۾ غريب عوام جا حق اڳيان رکي. هاري، مزدور، پسمانده ۽ عورتن جي حقن لاءِ قانونسازي ڪئي. ميڊيا کي آزادي ڏني، ڇو ته هوءَ ڄاڻندي هئي ته آزاد ميڊيا جمهوريت جي مضبوط بنياد آهي. نوجوانن کي حوصلو ڏنو، ڇو ته اهي ئي ملڪ جو مستقبل آهن.

پر پاڪستان جي سياست هميشه جمهوريت جي وفادار نه رهي آهي. چونڊيل حڪومتن کي ڪم ڪرڻ نه ڏنو ويو، سازشون ڪيون ويون، ادارا آمهون سامهون آندا ويا. بينظير ڀٽو کي به ٻه ڀيرا اقتدار کان پري ڪيو ويو. الزام لڳايا ويا، ڪردار ڪشي ڪئي وئي، پر وقت ثابت ڪيو ته الزام عارضي هوندا آهن، جڏهن ته قرباني مستقل رهندي آهي.

جلاوطنيءَ ۾ به بينظير ڀٽو پاڪستان کي وساري نه سگهي. هوءَ ڄاڻندي هئي ته واپسي خطري کان خالي نه هوندي. ڌمڪيون مليون، رپورٽون مليون، پر واپسيءَ جو فيصلو هن ڪيو. ڇو ته سياست اقتدار نه، عوام سان وابستگي هئي. عوام کان پري رهڻ هن لاءِ موت کان وڌيڪ ڏکوئيندڙ هو.

ـ18  آڪٽوبر 2007ع جو واقعو هڪ کليل پيغام هو. رت سان لکيل پيغام. اهو پيغام هو ته واپسيءَ جي قيمت جان ٿي سگهي ٿي، پر بينظير ڀٽو پوئتي نه هٽي. هوءَ هر جلسي ۾ جمهوريت جو نالو کڻي نڪتي. هوءَ هر تقرير ۾ اميد پيدا ڪندي رهي. آخرڪار 27 ڊسمبر تي اهو ٿيو، جنهن کي روڪي نه سگهيو ويو.

راولپنڊيءَ ۾ ٿيل اهو حملو رڳو هڪ فرد تي نه هو. اهو پاڪستان جي سياسي عمل تي حملو هو، عوام جي حقِ چونڊ تي حملو هو، ۽ مستقبل کي يرغمال بڻائڻ جي ڪوشش هئي. بينظير ڀٽو جي شهادت سان قوم هڪ ڀيرو ٻيهر يتيم ٿي وئي. سندس شهادت کان پوءِ سنڌ سوڳ جو مرڪز بڻجي وئي. هر ڳوٺ، شهر ۽ گهٽي ماتم ۾ ٻڏي وئي. اهو ردعمل رڳو جذباتي نه هو، پر هڪ سياسي پيغام هو ته بينظير رڳو اڳواڻ نه هئي، پر عوام جي نمائندگي هئي.

شهيد بينظير ڀٽو جو سياسي سفر اسان کي اهو سيکاري ٿو ته جمهوريت تحفو نه آهي، اها قرباني سان ملندي آهي. اها رت سان لکبي آهي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن بينظير جهڙيون زندگيون به گهرجن ٿيون. هوءَ شهيد ٿي، پر شڪست نه کاڌي. هوءَ مري، پر زندهه رهي. هوءَ تاريخ ۾ لهي وئي، پر قوم جي ضمير مان نه نڪتي.

سندس سياسي فلسفو ۽ قرباني اسان کان رڳو همدردي نه، پر ذميواري گهري ٿي. ذميواري جمهوريت کي ڪمزور ڪرڻ وارن هٿن کي سڃاڻڻ جي، نفرت ۽ انتهاپسندي کي رد ڪرڻ جي، ۽ عوامي حقن لاءِ بيهڻ جي. جيڪڏهن اسان رڳو هر سال گل رکڻ، تقريرون ڪرڻ ۽ ڳوڙها وهائڻ تائين محدود رهنداسين، ته پوءِ تاريخ اسان کان به سوال ڪندي.

بينظير ڀٽو تي الزام لڳايا ويا، ڪردار ڪشي ڪئي وئي، پر تاريخ ثابت ڪيو ته الزام وقت جي مٽي وانگر اڏامي وڃن ٿا، جڏهن ته قرباني صديون زندهه رهندي آهي. هوءَ انتقام جي سياست نه ڪئي، مفاهمت جو رستو اختيار ڪيو. نفرت بدران برداشت، ۽ تشدد بدران جمهوريت سندس فڪر جو مرڪز رهيو.

سندس سياست جو مرڪز هميشه غريب ماڻهو رهيو. سنڌ جا هاري، پنجاب جا مزدور، بلوچستان جا پسمانده علائقا ۽ خيبر پختونخوا جا نظرانداز ٿيل ماڻهو، سڀ بينظير ڀٽو ۾ پنهنجي آواز جي گونج محسوس ڪندا هئا. اها ئي ڳالهه هئي، جيڪا کيس خطرناڪ بڻائيندي هئي ــ خطرناڪ انهن لاءِ، جيڪي عوام کي صرف انگ سمجهندا هئا.

ـ27  ڊسمبر اسان کي سيکاري ٿو ته جمهوريت ڪا قدرتي شيءِ ناهي. اها قرباني گهري ٿي، رت گهري ٿي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن بينظير جهڙيون زندگيون به گهرجن ٿيون. ان ڪري جيڪڏهن اسان واقعي شهيد بينظير ڀٽو کي خراجِ عقيدت پيش ڪرڻ چاهيون ٿا، ته پوءِ اسان کي پنهنجي روين، سياست ۽ ترجيحن تي نظرثاني ڪرڻي پوندي.

بينظير ڀٽو شهيد ٿي، پر شڪست نه کاڌي. هوءَ مري، پر زندهه رهي. هوءَ تاريخ ۾ لهي وئي، پر قوم جي ضمير مان نه نڪتي. شهيد قبرن ۾ نه هوندا آهن، شهيد قومن جي شعور ۾ رهندا آهن. بينظير پاڪستان جي شعور جو اهو باب آهي، جيڪو نه بند ٿيندو، نه وسرندو.27  ڊسمبر ايندو، گذري ويندو، پر هر سال اهو اسان کي ياد ڏياريندو ته رت سان لکيل تاريخ وسارڻ قومن لاءِ سڀ کان وڏي غلطي هوندي آهي. ۽ بينظير ڀٽو… هوءَ وسرڻ لاءِ پيدا ئي نه ٿي هئي.