ناانصافي برڪتون کي ڀڄائي ڇڏيندي آهي ـ قمر زمان کوسو

 

انسان جي تاريخ جڏهن کان شروع ٿي آهي، تڏهن کان انصاف ۽ ناانصافي جو معاملو انساني زندگيءَ جو سڀ کان وڏو امتحان بڻجي رهيو آهي. ڪنهن بہ سماج جي ترقي، ڪنهن بہ تهذيب جي اوج يا زوال، ڪنهن بہ قوم جي طاقت يا ڪمزوريءَ کي سمجهڻ لاءِ سڀ کان اهم ڪنجي اها آهي تہ اُتي انصاف ڪيترو آهي ۽ ناانصافي ڪيتري. سنڌ جي تاريخ هجي، عربن جي تهذيب هجي، هندستان جي قديم رياستون هجن يا اڄ جي جديد قومون، هر هنڌ هڪ ڳالهہ بلڪل واضح نظر اچي ٿي تہ جتي انصاف قائم ٿيو، اُتي برڪت، امن، خوشحالي ۽ عزت وڌي؛ ۽ جتي ناانصافي وڌي، اُتي بربادي، تڪرار، فساد ۽ زوال اچي ويو.

انصاف جو مفهوم ۽ ناانصافيءَ جي سرشتي جو بنياد:

انصاف جو مطلب صرف قانوني فيصلو نہ آهي. انصاف هڪ اهڙو اخلاقي توازن آهي جتي هر ماڻهوءَ کي سندس حق ملي، ڪو بہ ڪمزور دٻجي نہ پوي، ڪو بہ طاقتور حدون نہ اورانگهي، ۽ هر فيصلي جو بنياد سچ، ايمانداري ۽ ذميواري هجي. جڏهن ڪو شخص يا ادارو پنهنجي طاقت جو غلط استعمال ڪري ٿو، جڏهن ڪو حقدار حق کان محروم ٿي وڃي ٿو، يا جڏهن ڪو طاقتور ڪنهن ڪمزور جو حصو کائي ٿو، تڏهن ناانصافي جنم وٺي ٿي. ناانصافي ٻج وانگر آهي، جيڪو سڀ کان پهرين ماڻهن جي دلين ۾ بيچيني، ناراضگي ۽ خوف پيدا ڪري ٿو، پوءِ اها بيچيني آهستي آهستي سماجي انتشار ۾ بدلجي ٿي، ۽ آخرڪار قوم جي مجموعي اخلاقي قوت کي تباه ڪري ڇڏي ٿي.

ناانصافي ۽ برڪت جو روحاني لاڳاپو:

هر مذهب ۽ هر فڪر ۾ هڪ ڳالهہ ساڳي ملندي آهي. برڪت فقط اُتي هوندي آهي جتي انصاف ۽ ايمانداري هجي. جيڪڏهن گهر ۾ ناانصافي کي جاءِ ملي وڃي، تہ اُتي نعمتون باوجود، تسلي نہ هوندي. جيڪڏهن ڪاروبار ناانصافيءَ تي هلي، تہ نظر اچي ٿو تہ سطحي طور تي ترقي آهي، پر اصل خيرات، اطمينان ۽ اندروني سڪون غائب هوندو آهي. روحاني طرح، ناانصافي دل جي روشني وسائي ٿي. جڏهن دل اونڌي ٿي وڃي ٿي، تہ عملن مان برڪت ختم ٿي وڃي ٿي. نہ عزت بچي ٿي، نہ رزق ۾ برڪت، نہ گهر ۾ سک، نہ رشتن ۾ محبت.

سماجي نظام ۾ ناانصافيءَ جا اثر:

سماج فقط قانونن تي نہ، پر هڪ اخلاقي بنياد تي بيٺل هوندو آهي. جيڪڏهن ماڻهو اهو محسوس ڪرڻ شروع ڪن تہ هنن سان ناانصافي ٿي رهي آهي، تہ پرامن شهري بہ اندروني طور ٽٽي وڃن ٿا. ناانصافي ماڻهن کي گروهن ۾ ورهائي ڇڏي ٿي. هڪ طرف ناراض، غريب ۽ محروم ماڻهو، ۽ ٻي طرف طاقتور، بااثر ۽ قانون کان مٿانهون ماڻهو اهڙي ورهاست هڪ سماج جو بنيادي ڍانچو ڪمزور ڪري ڇڏي ٿي. مزدور کي پورو اجورو نہ ملڻ، غريب کي تعليم مان محروم رکڻ، اختيارين جي هٿان پوليس يا عدالتن ۾ ناانصافي، ۽ عوام جي شڪايتن جو حل نہ ٿيڻ اهي سڀ مسئلا هڪ قوم جا خواب ۽ اميدون قتل ڪري ڇڏين ٿا.

ناانصافي ۽ ملڪي معيشت:

ڪنهن بہ ملڪ جي معيشت ۾ سڀ کان اهم نقشو اعتماد جو آهي. اعتماد ناهي تہ ڪاروبار ناهي، سيڙپڪاري ناهي، ۽ ترقي ناهي. جيڪڏهن واپاري کي ڊپ هجي تہ ڪير سندس زمين ڦري نہ وٺي، تہ هو سيڙپڪاري نہ ڪندو. جيڪڏهن مزدور کي يقين نہ هجي تہ کيس حق ملندو، تہ هو محنت نہ ڪندو. جيڪڏهن سرڪاري ادارا انصاف نہ ڏين، تہ ماڻهن ۾ رشوت، سفارش ۽ کاتو وٺڻ ڏيڻ عام ٿي وڃي ٿو. نتي پيداوار گهٽجي ٿي، قومي آمدني گهٽ ٿئي ٿي، بيروزگاري وڌي ٿي، ملڪ مان اعتماد ڀڄي وڃي ٿو ۽ آخرڪار برڪت ختم ٿي وڃي ٿي.

هي ئي سبب آهي جو دنيا جي سڀ کان ترقي يافتہ ملڪ انصاف جي بنيادن تي بيٺل آهن.

تاريخ جو جائزو:

تاريخ ۾ ڪيترائي اهڙا مثال ملن ٿا جتي تهذيبون فقط ناانصافي سبب ختم ٿي ويون. رومي سلطنت پنهنجي طاقت جي باوجود ڇو زوال جو شڪار ٿي؟ ڇاڪاڻ تہ طاقتور طبقو ڪمزور طبقن جو استحصال ڪرڻ لڳو. فرعون جو نظام ڇو تباه ٿيو؟ ڇاڪاڻ تہ ظلم حد کان وڌي ويو. سنڌ جي تاريخ ۾ بہ اها ڳالهہ بار بار نظر اچي ٿي. جتي حڪمران انصاف پسند هئا، اُتي امن، زراعت، واپار ۽ فنون ترقي ڪئي. جتي ظلم وڌيو، اُتي بغاوتون، ڦهل، بدامني ۽ بربادي پيدا ٿي.

فردي سطح تي ناانصافيءَ جا خطرا:

ناانصافي فقط حڪومتن جو مسئلو نہ آهي، پر فردن جي عادتن ۾ بہ ملي ٿي. ڪو دڪاندار ماپ ۾ ڌوکو ڏئي، ڪو استاد ڪنهن شاگرد سان ناانصافي ڪري، ڪو مڙس گهر ۾ ظلم ڪري

ڪو دوست دوست سان دوکو ڪري، ڪو ڀاءُ ميراث ۾ ناانصافي ڪري، ڪو ملازم کي اجورو گهٽ ڏئي. اهي سڀ ناانصافيون روزاني زندگيءَ جون حقيقتون آهن، جيڪي هڪ فرد جي برڪتن کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪافي آهن. ماڻهو سمجهندا آهن تہ کين شڪست ڪنهن ٻئي ڏني، پر اصل ۾ شڪست سندن پنهنجي ناانصافيءَ مان جنم وٺي ٿي.

رشتن ۾ ناانصافي:

رشتا محبت، اعتماد ۽ عزت تي هلي ٿو. جڏهن ناانصافي اچي ٿي، تہ اهي ٽنهي تباه ٿي وڃن ٿا. والدين جيڪڏهن ٻارن ۾ فرق ڪن، تہ محبت ختم ٿي وڃي ٿي. زال مڙس جيڪڏهن هڪ ٻئي سان انصاف نہ ڪن، تہ گھر جو سڪون ختم ٿي وڃي ٿو. ڀائر جيڪڏهن ميراث ۾ ناانصافي ڪن، تہ نسلن تائين نفرت منتقل ٿي وڃي ٿي. رشتن ۾ ناانصافي سڀ کان گهري زخمن مان هڪ آهي، جنهن جو اثر انسان جي نفسيات، ڪم، عبادتن ۽ زندگي جي هر شعبي تي پوي ٿو.

تعليم ۾ ناانصافي:

تعليم هڪ قوم جي مستقبل جو بنياد آهي. پر جيڪڏهن تعليمي ادارن ۾ ناانصافي هجي. ڪڏهن سفارشون هجن، ڪڏهن غريب شاگردن کي نظرانداز ڪيو وڃي، ڪڏهن استاد پنهنجو فرض نڀائن نہ، ڪڏهن امتحان ۾ ناجائز مدد هجي تہ اهڙي قوم اندروني طور ڪمزور ٿي وڃي ٿي. اهڙي قوم ۾ اوهان کي ڊاڪٽر، انجنيئر، آفيسر يا عالم تہ نظر ايندا، پر انهن جي صفن ۾ اخلاقي طاقت گهٽ هوندي، ڇاڪاڻ تہ ناانصافي تي ٻڌل تعليم اڳتي هلي معاشري کي نقصان ڏيندي آهي.

حڪمراني ۽ انصاف:

حڪومت جيڪڏهن انصاف جي بنياد تي هلي، تہ ننڍا ملڪ بہ وڏا ٿي وڃن ٿا. انصاف فقط هڪ قانون نہ، پر هڪ حڪمراني جو مزاج آهي. هڪ حڪمران جو اصل امتحان اهو آهي تہ هو سڀ کان ڪمزور ماڻهوءَ کي ڪيترو تحفظ ڏئي ٿو. جڏهن حڪومت طاقتورن جي حفاظت ڪري ۽ ڪمزور تي ظلم هجي، تہ ملڪ ۾ برڪت ڇو رهندي؟ اهڙا ملڪ فقط ظاهري ترقي تہ ڪن ٿا، پر اندروني طور تباه ٿي ويندا آهن.

اسلام ۽ ٻين مذهبن ۾ انصاف جي اهميت:

اسلام ۾ سڀني کان وڏو زور انصاف تي آهي. قرآن ۾ بار بار چيو ويو آهي تہ حق تي قائم رهو، ڀلي اهو پاڻ خلاف وڃي. حضور ﷺ جي زندگي جو سڀ کان اهم اصول انصاف هو. ايتري قدر جو پنهنجي قبيلن جي بہ غلط حمايت نہ ڪئي. هندومت، بدھ مت، عيسائيت ۽ يهوديت. سڀ مذهب انصاف کي بنيادن مان هڪ سمجھن ٿا. جيڪڏهن سڀني مذهبن جو گڏيل سبق هڪ آهي، تہ اهو آهي: ناانصافي خدا جي ناراضگي جو سبب بڻجي ٿي. ناانصافيءَ کان پاڪ معاشرو ڪيئن ٺهي؟

هر فرد پنهنجي حصي جو انصاف نڀائي، ادارا شفافيت اختيار ڪن، قانون سڀني لاءِ برابر هجي، تعليم ۾ اخلاقي تربيت ڏني وڃي، حڪومت ۽ عوام گڏجي ناانصافيءَ خلاف آواز اٿارين، مسلمان توڙي غير مسلمان، سڀ انسانيت جي اصولن تي گڏجي هلن. جيڪڏهن سماج ۾ انصاف وڌندو، تہ روزگار ۾ برڪت ايندي، رشتن ۾ محبت وڌندي، صحت ۾ سڪون ايندو، ۽ ملڪ جي ترقي خودڪار ٿي ويندي.

ناانصافيءَ جو انجام:

ڪڏهن ڪڏهن ناانصافي ڪندڙ ڏسڻ ۾ طاقتور لڳندو آهي، پر اندر ئي اندر تباهي پچندڙ آهي. ظلم جو تخت هميشہ بيڪار آهي. دنيا جي تاريخ ثابت ڪري ٿي تہ ظلم جو نظام ڪڏهن بہ قائم نٿو رهي. ظالم جي طاقت وقتي، ۽ مظلوم جي دعا دائمي هوندي آهي. ناانصافي رڳو هڪ اخلاقي غلطي نہ آهي. اها برڪتن جو قاتل آهي.

جيڪو سماج انصاف کي پنهنجي بنيادن ۾ رکي ٿو، اُهو روشن ٿيندو آهي. ۽ جيڪو سماج ناانصافيءَ ۾ ٻڏي ٿو، اُهو سڀ ڪجھ هوندي بہ خالي، ڊپ ۽ انتشار ۾ مبتلا ٿي وڃي ٿو. برڪت دل ۾ بہ هوندي آهي، روزگار ۾ بہ، گهر ۾ بہ، امن ۾ بہ، عزت ۾ بہ ۽ اها هر هنڌ ناانصافيءَ کان ڀڄي وڃي ٿي، ڄڻڪ اونده کان روشني ڀڄي ٿي.