سنڌ جي سرزمين
تي جڏهن بہ پيار، محبت ۽ چاھت جي خوشبو وکري ٿي، تڏهن مخدوم محمد زمان طالب المولىٰ جو نالو دلين تي گلن جي خوشبوءَ وانگر ڇانئجي
وڃي ٿو. طالب المولىٰ جو ڪلام رڳو
شاعري نہ پر دلين جي ڌڙڪنن، روح جي سرگمن ۽ عشق جي آھنگ جو اهو ميلاپ آهي، جيڪو پڙهندڙ
۽ ٻڌندڙ کي هڪ ئي وقت ۾ وجداني سفر تي وٺي وڃي ٿو. سندس شاعريءَ جو هر مصرعو محبت جي
ماکيءَ سان ڀريل آهي، هر ڪافي چاھت جي چوڌاري پکڙيل آهي ۽ هر غزل وفا جي واعدن جو آئينو
آهي.
1.
عشق جي آھنگ ۾ غزل:
طالب المولى
سنڌي غزل جي دنيا ۾ عروضي شاعريءَ جو اهو اوائلي فنڪار هو، جنهن پنهنجي شاعريءَ کي
وزن ۽ بحر جي اهڙي حسن سان سنواريو، جو هر مصرعو موسيقيءَ جي ڌن بڻجي ويو. سندس غزلن
۾ پيار جي پريت، چاھت جي چرچو ۽ محبت جي موسيقي ائين سجايل آهن، جيئن ڪنهن باغ ۾ گلن
جا قطار.هڪ طرف سندس غزلن ۾ عاشق جي دل جي درد جا ساز وڄن ٿا، تہ ٻئي طرف وصال جي اميدن
جا راڳ بہ ٻڌڻ ۾ اچن ٿا. سندس لفظن ۾ اهڙي موسيقي آهي، جيڪا ڪنن مان دل تائين پهچي،
۽ دل مان اکين تائين ڳوڙها بڻجي لڙي پوي.سندن ھڪ غزل پيش ڪجي ٿي.
داغھائي ھجر
کان سينو گلستان ٿي ويو
عاشق مھجور
يعني گل بدامان ٿي ويو
تنھنجو عاشق
چشم تر، چاڪ گريبان ٿي ويو
شاھد بي پير
ان تي ھي بہ احسان ٿي ويو
بي سرو ساماني
آخر، ھن جو سامان ٿي ويو
تنھنجو عاشق
نيٺ صدر بزم رندان ٿي ويو
ھن طرح سان
نيٺ منھنجو مشڪل آسان ٿي ويو
درد دل واسطي، خود
درد درمان ٿي ويو
تون ھلي آئين
تہ منھنجي گھر چراغان ٿي ويو
ذرو ذرو تنھنجي
آمد کان درخشان ٿي ويو
ھي قصور آھي
نظر جو ورنہ ھو آ بي نقاب
ڪثرت انوار
۾ رخ ھن جو پنھان ٿي ويو
چشم گلگون جي
اشاري سان اٿيو واعظ بہ پي
شڪر جو ساقيءَ
ھٿان ڪافر مسلمان ٿي ويو
با تبسم تيغ
ابرو سان جڏھن ھن وار ڪيا
ٿو خدا ڄاڻي
تہ ھر ھڪ زخم خندان ٿي ويو
طالب موليٰ جو ھو معبود ۽ مسجود ٿيو
قلب شاھد آھي
دلبر منھنجو ايمان ٿي ويو
2.
نغمگي ۽ محبت جو سنگيت:
طالب المولىٰ جي ڪلام ۾ نغمگي فقط فني خوبي ناهي، پر اها
محبت جو اهڙو معجزو آهي، جيڪو ساز ۽ آواز سان گڏجي پڙهندڙ جي روح کي ڇهي ٿو. ”پوئواري“،
”وير ورھ جي واھي“،
”لاڳاپا لاهي“
جهڙا
لفظ نہ رڳو ھن آواز حرف جا نمونا آهن، پر اهي محبت جي موسيقيءَ جا سر بہ آهن.جڏهن فنڪار
سندس ڪافيون ڳائين ٿا تہ ڄڻ محبت جا پرين سڏ ڪري رهيا هجن. سندس ڪلام ٻڌندڙ جي دل
۾ يادون جاڳائي ٿو، ڪنهن جي محبت جي ياد، ڪنهن جي هجرت جو درد، ڪنهن جي چاھت جو سڏ.
3.
چاھت جو چنگ:
طالب المولىٰ جي شاعريءَ ۾ سڀ کان وڏي خوبي اها آهي تہ
سندس ڪلام ڳائڻ جي لاءِ ڄڻ پيدا ٿيو هجي. اهو ئي سبب آهي جو هر فنڪار، هر سنگيتڪار
۽ هر عاشق سندس لفظن کي نغمي جي صورت ۾ پيش ڪرڻ پسند ڪري ٿو. سندس شاعري موسيقيءَ سان
ڳنڍجي جڏهن سامهون اچي ٿي، تڏهن محبت جا منظر کلن ٿا، چاھت جون راهون کلي وڃن ٿيون
۽ عاشقن جا آھنگ زندھ ٿي وڃن ٿا. ھڪ غزل ۾ چون
ٿا
ھو محفل ۾ ئي
ماري ٿو، مقتل ۾ اسان جو ڇا
شھيد ناز آھيون، تيغ
قاتل سان اسان جو ڇا
جڏھن محبوب منھن موڙيو تہ باقي بچيو ڇا آھي
چمن سان گل
سان سبزي سان عنادل سان اسان جو ڇا
خدا جو ٿيو
ڪرم ھردم رھون ٿا حق جا طالب
4.
ڪافيءَ ۾ محبت جو چرچو:
مخدوم طالب
المولىٰ جي ڪافيون محبت جي موسيقيءَ جا شاهڪار آهن.
سندس هڪ مشهور ڪافي:
”تو دلڙي يار ڌتاري، پوءِ ير ڪانہ ڪئي پوئواري“
هن ڪافي ۾ لفظ
”يار“
ڄڻ
محبت جي جهان جو محور آهي. يار جنهن لاءِ دل ڌڙڪي ٿي، يار جنهن لاءِ اکين ۾ آهون ۽
لبن تي دعائون آهن. ”ڌتاري“ ۽ ”پوئواري“ جهڙا لفظ عاشق جي بيقراريءَ ۽ محبوب جي بي
نيازيءَ کي ائين بيان ڪن ٿا، جيئن ڪنهن زخمي دل مان سڏ نڪري.
آخري بند: محبت
جو معراج
”طالب المولىٰ آهي ٻئي ساڻ
ڀلا ٻيو ڇا هي،
رس تنهن کي
قرب مان ڪا هي، ٻيا لڳ لاڳاپا لاهي.
ڇڏ وير ورھ
جي واھي، ڪير سينو توسان ساهي.
اها طاقت ڪنهن
کي ناهي، اچ مون وٽ گاھي ماھي.
لاھ برھ جي
باھ بھاري، الا پوء يار.“
هن بند ۾ ھن
آواز لفظ، موسيقي ۽ عشق جو جمال گڏجي ٿو وڃي. ”وير
ورھ“، ”برھ
جي باھ“، ”لاڳاپا
لاهي“ جهڙا جملا نہ فقط آواز جي تسلسل پيدا ڪن
ٿا، پر محبت جي پيغام کي بہ امر بڻائي ڇڏين ٿا. هتي شاعر ڄڻ عاشق جي زبان بڻجي ٿو،
جيڪو پرينءَ کي پڪاريندي ٿو چوي: ”سڀ لاڳاپا ڇڏي
ڏي، سڀ غم وساري ڇڏ، ڇو تہ مون کان سواءِ توسان دل جو ساھ ڪير ڀري سگهندو؟“
5.
عالمي سطح تي محبت جو پيغام:
طالب المولىٰ جو ڪلام صرف سنڌ تائين محدود نہ رهيو. هندستان،
سنگاپور ۽ ٻين ملڪن تائين سندس ڪلام جي گونج ٻڌڻ ۾ آئي. سندس ڪافيون فنڪارن جي آواز
۾ جڏهن ريڊيو ۽ ڪيسٽن وسيلي دنيا تائين پهتيون تہ محبت جو اهو پيغام سرحدن کان مٿانهون
ٿي ويو. اهو ئي ڪمال آهي شاعر جي محبت ڀريو پيغام جو، جيڪو قومن ۽ نسلن کي ڳنڍي ٿو.
6.
محبت جو درويش شاعر:
طالب المولىٰ جي شاعريءَ ۾ دنياوي عشق سان گڏ روحاني عشق
جا رنگ بہ نمايان آهن. سندس لفظن ۾ پرينءَ جي ڳولا رڳو ظاهري نہ آهي، پر اها وصالِ
الٰهيءَ جي تلاش بہ آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس ڪلام پڙهندي يا ٻڌندي دل ۾ صرف ڪنهن
انسان جي محبت نہ پر محبوبِ حقيقيءَ جي چاھت جاڳي ٿي. ھڪ
ھنڌ پاڻ فرمائين ٿا
ڇا ياد اٿئي
پھرين ملاقات صنم.
تو ھئي جا تڪلم
جي ڪئي خيرات صنم.
واللہ وساري
تہ آئون نٿو سگھان
تو ساڻ محبت
جي شروعات صنم
7.
نتيجو:
مخدوم طالب
المولىٰ سنڌي شاعريءَ جو اهو شاعر آهي، جنهن لفظن
۾ محبت جو جادو، مصرعن ۾ نغمگيءَ جو سنگيت ۽ ڪافين ۾ چاھت جو چرچو پيدا ڪيو. سندس ڪلام
عاشقن جي زبان، فنڪارن جي سر ۽ ٻڌندڙ جي دل ۾ اڄ بہ زندھ آهي. هو محبت جو اهڙو مينار
آهي، جنهن جي روشنيءَ ۾ دلون بہ گرم ٿين ٿيون ۽ روح بہ روشن ٿين ٿا.طالب المولى جو
هر بيت، هر ڪافي ۽ هر غزل محبت جو پيغام آهي، جيڪو ٻڌائيندو رهي ٿو تہ:
”پيار ئي زندگي آهي، محبت ئي موسيقي آهي، چاھت ئي شاعري آهي.“ سائين جن ھڪ ھنڌ چون ٿا.
اگر خدمت ڪرڻ
جي ناھ طاقت طالب مولي
تہ پوءِ مخدومي
دنيا ۾ وڏو منصب ڪونھي ڪو
اھو آھي ناز
نعم سان پليل ھڪ سجاڳ دل جو پيغام
مخدوم طالب
الموليٰ ڪافي جو باڪمال شاعر:
سنڌي ادب جي
آسمان تي مخدوم محمد زمان ”طالب الموليٰ“ جو نالو ڪنهن درخشان ستاري کان گهٽ ناهي. اهڙو
ستارو، جيڪو پنهنجي فن، فڪر ۽ فيض سان فقط هڪ دور کي نہ پر صديون منور ڪندو رهندو.
سندس ڪافي، سنڌي شاعريءَ جو هڪ اهڙو سنگ ميل آهي، جنهن ۾ صوفيانہ سوز، موسيقيءَ جا
موتي ۽ زبان جو زيبائش گڏجي هڪ نئون جهان تخليق ڪيو آهي.سنڌي ادب جي آسمان تي مخدوم
محمد زمان ”طالب الموليٰ“ جو نالو هڪ اهڙي روشن ستاري جيان آهي، جيڪو
پنهنجي فڪر، فن ۽ فصاحت سان صديون روشني ڏيندو رهندو. سندس
ڪافي صرف صنف تائين محدود نہ رهي، بلڪہ فڪر ۽ فن جي فضا ۾ اهڙو چراغ بڻجي روشن ٿي،
جو سنڌي ادب جي لائبريريءَ کي نئين لهجي، نرالي نزاڪت ۽ نرميءَ سان سنواريو. مخدوم
طالب الموليٰ جي ڪافين ۾ خلوص جو خوشبو، عرفان جو آبشار، ۽ عشقِ رسول ﷺ جو نوبهار نظر
اچي ٿو. سندس ڪلام ۾ لفظن جي لڙھين سان معنائن جا موتي جڙي وڃن ٿا، جتي هر بيت ۾ بنيادي
پيغام، ۽ هر مصرع ۾ معنوي مقصد سمايل آهي. سندس فن جو وڏو ڪمال اهو آهي تہ هو عام ماڻهوءَ
جي دل تائين پيغام کي پهچائڻ لاءِ سادو پر سچو انداز اختيار ڪري ٿو، پر ان سادگيءَ
۾ بہ فصاحت جي فيض ۽ بلاغت جي باريڪي محسوس ٿئي ٿي.
سندن ھڪ ڪافي
ھيٺ ڏجي ٿي.
ٿلھ: برھ
ڪيو بيمار. محب اچي رس مھل اھا اٿئي!
حاذق ڪيئي حڪيم
پڇايم،واري واري ويڄ وھايم.
ڪونہ مليو ڪو
قرار، محب اچي رس مھل اھا اٿئي
ڪيئي ڪرايم
ڇنڊا ڦيڻا، درد وڌي ٿيا ٻيڻا ٽيڻا
آھين تون آڌار، محب
اچي رس مھل اھا اٿئي
ڦڪين ستين مان
فرق نہ پيئڙو، ويتر نينھن نھوڙي نيئڙو
ٿيو دارون دل
آزار، محب اچي رس مھل اھا اٿئي
سڄڻ سائين سوالي
آهيان، مئي محبت جو موالي آھيان
پيارڻ جو ڪر
پيار، محب اچي رس مھل اھا اٿئي
حاڪم سائين
حبيب بہ توئي، طالب لاءِ طبيب بہ تون ئي
ھادي حڪمت دار، محب
اچي رس مھل اھا اٿئي
1.
فڪري پهلو:
مخدوم صاحب
جي ڪافين جو بنيادي فڪر الله جي وحدانيت، حضور ﷺ جي عشق، ۽ انسان جي روحاني تربيت آهي.
سندس شاعريءَ ۾ وحدت الوجود جو وهڪرو، تصوف جو تصور، ۽ عرفان جي اک صاف نظر اچي ٿي.
هو ڪڏهن درد دل سان دعا ڪري ٿو، ڪڏهن محبتِ رسول ﷺ سان ڪافيءَ جي درد ۾ روشني جا ڏيئا
ٻاري ٿو، ۽ ڪڏهن انساني اخلاق جي اصلاح لاءِ سچائيءَ سان سرگوشي ٿو ڪري.
2.
فني اسلوب:
طالب الموليٰ
جي ڪلام جو فني رنگ سنڌي ڪلاسيڪي شاعريءَ جي روايت سان ڳنڍيل آهي، پر هن پنهنجي فني
قوت سان ان ۾ نواڻ پيدا ڪئي. قافيہ بنديءَ
جي خوبصورتي، رديف جي رواني، ۽ لفظن جو جادو سندس ڪافين کي وڌيڪ دلڪش بڻائي ٿو. مثال
طور هو هڪ ئي لفظ جي گهڻن معنائن کي اهڙي نفاست سان استعمال ڪري ٿو، جو پڙهندڙ فني
جمال ۽ فڪري ڪمال ٻنهي مان لطف اندوز ٿئي ٿو.
3.
ادبي اهميت:
سندس ڪلام سنڌي
ادب ۾ هڪ اهڙو خزانو آهي، جيڪو پڙهندڙن کي فڪري روشني سان گڏ ادبي سرشاري پڻ بخشي ٿو.
ڪافيءَ جي صنف ۾ طالب الموليٰ جو ڪردار هڪ اهڙي سرواڻ شاعر جو آهي، جنهن نہ فقط ڪافيءَ
کي مقبول بڻايو، پر ان کي فڪري ارتقا جو اوزار بہ بڻايو. سندس لفظن ۾ درد بہ آهي، دعا
بہ آهي، ڏات بہ آهي، ڏانءَ بہ آهي، جنهن ڪري هو ادبي دنيا ۾ امر ٿي ويو.
مخدوم طالب
الموليٰ جي شاعريءَ ۾ قافيہ بندي اهڙي لطيف لڙهي ٿي جيئن مالها ۾ موتي، ۽ لفظي ھڪجھڙائي
اهڙي حسين جڙي ٿي جيئن هير ۾ خوشبو. سندس مصرعون معنوي موسيقي پيدا ڪن ٿيون: درد
۾ ڏات، دعا ۾ ديدار،عشق ۾ عرفان، عرفان ۾ آڌار،لفظن ۾ لوچ، لئي ۾ لهر، سچ
۾ سونهن، سر ۾ سحر. اهڙي لفظي لچڪ ۽ معنوي
ماٺ کيس سنڌي شاعريءَ جو اڻ مٽ شاعر بڻائي ٿي.
4.
نتيجو:
مخدوم طالب
الموليٰ صرف هڪ ڪافي گو شاعر نہ، بلڪہ سنڌي ادب جو هڪ اهڙو روحاني شاعر آهي، جنهن فن
کي فڪر سان، ۽ ادب کي عشق سان سينگاريو. سندس ڪلام سنڌ جي صوفيانہ ورثي کي نئين سرواڻ
عطا ڪيو، ۽ سندس ڪافين ۾ هميشہ لاءِ هڪ روحاني سرور، هڪ ادبي سونهن، ۽ هڪ فڪري روشني
سمايل رهندي.