ڀٽائي ۽ آديسين ادب آھ اکڙين ۾ ـ اڪرم حيدري

شاھ عبداللطيف ڀٽائي، سنڌ جو روحاني رهنما، صوفي شاعر ۽ امن جو پيامبر، پنهنجي بيتن جي ذريعي صدين کان انسانيت کي هڪ اهڙي روشنيءَ ڏانهن سڏيندو رهيو آهي جتي قوم، ذات، نسل، زبان ۽ مذهب جو فرق مٽجي وڃي ٿو. سندس فڪر جو بنياد قرآن شريف جي تعليمات تي آهي، جنهن ۾ سڀ انسان الله جا بندا آھن ۽ انهن جي عزت، حرمت ۽ حق برابر آهي.

شاھ صاحب جي ڪلام ۾ ”انسان“ کي ”انسانيت“ طور ڏسڻ جو سبق ڏنو ويو آهي، بنا ڪنهن ذات پات، رنگ يا نسل جي فرق جي. سندس بيتن ۾ مظلوم، مسڪين، هارين، عورتن ۽ غلامن لاءِ پڻ اهڙو ئي احترام آهي جهڙو اميرن ۽ حڪمرانن لاءِ. سندس بيتن جو هي سماجي توازن، انساني برابري جو عظيم فلسفو پيش ڪري ٿو:

ڀٽائي انسانن کي سندن اندروني پاڪيزگيءَ جي بنياد تي پرکي ٿو، نہ تہ سندن ظاهر يا نسب جي بنياد تي. سندس لاءِ هر انسان جيڪو دل سان سچ ڏسي، ان جي عزت واجب آهي.

شاھ عبداللطيف پنهنجي دور جي ان سوچ کي رد ڪري ٿو، جنهن ۾ عورت کي مرد کان گهٽ سمجهيو ويندو هو. ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ مارئي، سسئي، مومل، نوري، سورٺ، ليلا جهڙيون عورتون صرف محبوبائون ناهن، پر حق، سچ، وفاداري، عزم، ۽ قربانيءَ جون علامتون آهن. انهن کي پنهنجن مرد محبوبن کان بہ مٿانهون ڪري پيش ڪيو ويو آهي.

شاھ صاحب جي فڪر ۾ درويشيءَ جو بنيادي مقصد اهو آهي تہ انسان پنهنجي نفس کان آزاد ٿي ٻين سان همدردي، محبت ۽ برابريءَ جو رستو اختيار ڪري. سندس خيال ۽ اهو ئي روح آهي اسلام جي تعليمات جو، جتي سڌو چيو ويو آهي تہ ”سڀ انسان آدم جا ٻار آھن، ۽ آدم مٽي مان پيدا ٿيو.“

شاھ جي فڪر جو سرچشمو تصوف آهي، جيڪو محبت، رواداري، خدمت ۽ اخلاص جي بنياد تي انساني سماج جي نئين تشڪيل جو علمبردار آهي. سندس ڪلام جو هي روح انسانن کي اعلان ڪري ٿو تہ اهي ڌار ڌار رهڻ بدران پاڻ ۾ ملي وڃن.

شاھ عبداللطيف ڀٽائي جو ڪلام، هڪ اهڙي فڪر جي عڪاسي ڪري ٿو جيڪو نسل، قوم، زبان، صنف يا طبقي کان بالاتر ٿي، صرف ”انسان“ کي عزت ۽ محبت جو حقدار سمجهي ٿو. سندس شاعريءَ جو پيغام اڄ بہ معاشري جي هر فرد لاءِ اهم آهي، جتي اڪثر ماڻهو ذاتي مفادن، نسلي فرقن، ۽ طبقاتي برتريءَ جي بنياد تي هڪ ٻئي کي گهٽ سمجهن ٿا. ڀٽائيءَ جي ڪلام جو سماجي پيغام اڄ جي دنيا لاءِ هڪ اخلاقي، روحاني ۽ انقلابي دستورالعمل آهي، جيڪو امن، محبت ۽ برابريءَ تي مبني سماج قائم ڪرڻ جي دعوت ڏئي ٿو. ”آديسين جو ادب – لطيف جي نظر ۾ صوفي سچائي جي ساحر، شاه عبداللطيف ڀٽائي، پنهنجي بيتن ۾ نہ رڳو شاعراڻو جمال پيش ڪيو آهي، پر عقيدي، فڪر، ۽ انسانيت جي سچن معيارن جو عظيم سبق بہ ڏنو آهي. سندس بيت:

”آديسين ادب آهي اکڙين ۾،

تن جو حسب نسب ناھ ڪي، نہ امان نہ اب

سامين کي سڀين، پرين روح ۾ رھيو رب

ري لانگوٽي لب، پاڇي ڪن نہ پاڻسين.“

هي بيت، فقط لفظن جو مجموعو نہ، پر هڪ روحاني آئينو آهي، جنهن ۾ انسان ذات جي اصل، سندس رب سان تعلق، ۽ سچي دينداري جي حقيقت چمڪي ٿي. اچو تہ انهيءَ بيت کي هڪ فڪر، فلسفي، ۽ صوفيانہ بصيرت سان سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون.

آديسي – الستي واعدي وارا

شاه سائين ”آديسين“ لفظ جي چونڊ سان ان معنوي حقيقت ڏانهن اشارو ڪري ٿو، جيڪا ”الست بربڪم؟“ واري وعدي ۾ سمايل آهي. آديسي انهن الستي وعدو ڪندڙن کي چئي ٿو، جيڪي روح جي اصلي مقام، يعني ”ڪُلُّ شَيءٍ يَرجِعُ ِلَى أصلِهِ“ جي سچائي سان واقف آهن. اهي روح، جيڪي دنيا جي ڌوڪن، نسبن، قبيلن، رنگن ۽ نسلن کان مٿانهون ٿي چڪا آهن، جيڪي پاڻ کي سفر ۾ سمجهن ٿا – انهن جي عظمت لطيف جي اکين ۾ بيحد آهي.

ادب – روح جي طلب

”ادب“ هن بيت ۾ عام شائستگي نہ، پر اها باطني خشيت، روحاني احترام، ۽ الٰهي سچ جي طلب آهي، جيڪا هڪ سچي طالب ۾ هجي ٿي. لطيف جي فڪر ۾، ادب فقط ظاهري وضع قطع نہ، پر دل جي حاضري، اکين جي حيا، ۽ روح جي تڪميل جو عمل آهي. آديسين جو ادب اکڙين ۾ هئڻ جو مطلب اهو آهي تہ اهي باطني طور سچي سڃاڻپ وارا آهن، جن لاءِ دل عزت سان جھڪي ٿي.

اکڙين ۾ – روحاني بصيرت

شاه ڀٽائي ”اکڙين“ مان مراد عام اک نہ، پر اها بصيرت واري نظر وٺي ٿو، جيڪا ”نورِ بصيرت“ سان سرشار هجي. اها ئي نظر سچي انسان ۽ رڳو جسماني انسان ۾ فرق ڪري سگهي ٿي. اها نظر فقر جي لباس ۾ رب جي سچائيءَ کي ڏسي سگهي ٿي. لطيف جي فڪر ۾، اکڙي ئي اصل معرفت جي دروازي جو ڪڙو آهي.

تن جو حسب نسب ناھ ڪي انساني برابري

شاه عبد اللطيف، اسلامي اصولن جي پيروي ڪندي، طبقن، قبيلي، نسب، رنگ ۽ نسل کي رد ڪري ٿو. هو چوي ٿو تہ اصل انساني سڃاڻپ آدم جي اولاد هجڻ ۾ آهي. اسلام جي تعليم تہ آهي ئي اها: ”إنَّ َكرَمَكمْ عِندَ اللَّهِ َتْقَاكمْ“ (بيشڪ الله وٽ سڀ کان عزت وارو اوهان مان اهو آهي جيڪو سڀ کان وڌيڪ پرهيزگار آهي). لطيف جي بيت ۾ اهو واضح پيغام آهي تہ سچو رب وارو ڪنهن نسب، زبان، قوم يا لباس جي محتاجيءَ کان پاڪ آهي.

سامين کي سڀين، پرين روح ۾ رھيو رب

هي سٽ لطيف جي صوفيانہ فڪر جو مرڪز آهي. هو چوي ٿو تہ رب جا ولي، عاشق، آديسي سڀني ۾ سمايل آهن، پر اهي عاشق ائين آهن جو سندن دل فقط الله سان ڳنڍيل آهي. اهي اندر کان ايئن پاڪ آهن جو رب سندن دل ۾ جلوہ افروز آهي. قرآن ۾ بہ اچي ٿو: ”وَنَحْنُ َقْرَبُ ِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ“ (اسين انسان کان سندس شہ رگ کان بہ ويجها آهيون). اهي ئي سچا صوفي، لطيف جي نظر ۾ رب جا رازدان آهن.

ري لانگوٽي لب

 سچائيءَ سان ڳالھائڻ

”لانگوٽي“ فقير، فقر جي علامت آهي، ۽ لطيف جي نظر ۾ لانگوٽي وارا ئي الله جا اصل والي آهن. پر لطيف چوي ٿو تہ اهي سچا ديندار، جيڪي دل سان رب کي پڪارين ٿا، اهي زبان سان فضول ڳالهيون نٿا ڪن، نہ ڪنھن جي خلاف ڳالهائين ٿا، نہ پاڻ کي مڃرائين ٿا. سندن خاموشيءَ ۾ بہ فڪر آهي، ۽ گفتگوءَ ۾ بہ روشني.

پاڇي ڪن نہ پاڻسين عقيدي جي ثبات

لطيف جي هي سٽ دين جي ثابت قدميءَ جو اعلان آهي. سچا ديندار، جي سچي طلب رکن ٿا، سي نہ دنيا جي ڊپ سان پنهنجو عقيدو تبديل ڪن ٿا، نہ ڪنهن جا پاڇا بڻجن ٿا. انهن لاءِ اسلام ڪا ثقافتي رسم نہ، پر رب سان روحاني وعدو آهي، جنهن کي اهي ڪنهن بہ قيمت تي نہ ڇڏين.

نتيجو:

لطيف جو عالمي پيغام

شاه عبداللطيف جو بيت ”آديسين ادب آهي اکڙين ۾...“ فقط سنڌي سماج لاءِ نہ، بلڪہ سڄي انسانيت لاءِ پيغام آهي. هن بيت ۾ قرآن جي تعليم، نبوي اخلاق، ۽ صوفيانہ روح سمايل آهي. لطيف اسان کي سکندر، بادشاهن، اميرن کان نہ، بلڪہ فقيرن، آديسين، ۽ رب جي طالبن سان محبت ڪرڻ سيکاري ٿو. اهو ادب، جيڪو ظاهر نہ، پر دل جي اکڙين ۾ هجي، سو ئي انسان جي نجات جو رستو آهي.

لطيف جو پيغام اڄ جي دور لاءِ اهميت رکي ٿو، جتي ماڻهو رنگ، نسل، قوم، ۽ فرقن جي بنياد تي ورهايل آهن. لطيف جي بيت جي روشنيءَ ۾ جيڪڏهن انساني سماج جي جوڙجڪ ڪئي وڃي، تہ هر دل ۾ رب، ۽ هر نظر ۾ ادب هوندو ۽ حقيقت ۾، اهوئي سماجي انصاف ۽ روحاني آزادي جو بنياد آهي۔

اجمالي تجزيو:

الف جي ادا سان اگر دل اڀري، تہ اکين ۾ آديسين جي ادب جا انمول اکر اڀرن ٿا. الف ئي اصليت جي علامت آهي، الف ئي الله جو اولين عرفان، ۽ الف ئي لطيف جي الستي لطافت جو لوحو قلم آهي. شاه عبداللطيف ڀٽائي، جنهن جي بيتن مان الف جي فڪر فن سان سرشار فانوس روشنيءَ جهڙو وهندو آهي، سندس هي بيت:

”آديسين ادب آھي اکڙين ۾،

تن جو حسب نسب ناھ ڪي، نہ امان نہ اب

سامين کي سڀين، پرين روح ۾ رھيو رب

ري لانگوٽي لب، پاڇي ڪن نہ پاڻسين.“

هي بيت، صرف بيان نہ، پر بيانيت جي بلندين تائين وٺي وڃڻ وارو بيان آهي؛ جتي آديسي ئي اصل انسان آهن، ادب ئي اصليت آهي، اکڙيون ئي اصل سڃاڻپ آهن، ۽ رب جي روشني ئي روح جو رستو.

آديسي: الستي وعدي جي اثبات جا انسان

آديسي الف جي انهيءَ اول حقيقي وعدي جا وفادار آهن، جنهن ۾ رب ربوبت سان پڇيو تہ: "ألستُ بربّكم؟" ۽ انهن ارواحن هڪ آواز ٿي چئي ڇڏيو: ”قالوا بلى!“ اهي ئي آديسي آهن، جيڪي اصلن سان وفادار، عهدي سان سچائي سان، روحاني صداقت جي سانت سان سانبڌيل آهن.

لطيف لاءِ آديسي اهي آهن، جن جي اندر الستي عهد جو اثر آهي. اهي ڌرتيءَ تي بيشڪ اڻڄاڻ، اڻ ڳڻيا، ۽ اڻڏٺل هوندا، پر الله وٽ انهن جي عارفانہ قدر جي ڪا ڪاٿ ڪانهي. اهي طالب آهن، عابد آهن، عبد آهن، جن جي واٽ وفا، ويرانين مان ويجهڙائپ تائين وٺي وڃي ٿي.

ادب: الفت جي الفت سان

ادب، الف جي اداري سان لاڳاپيل آهي – يعني اعليٰ اڻ کٽ احترام. لطيف جي ادب مان مراد نہ رڳو ظاهر جو لحاظ، پر باطن جي تابعداري آهي. ادب آهي اها خاموشي، جيڪا الله جي عرش کي لوڏي. ادب آهي اهو لرز، جيڪو روح کي رقص ڏانهن راغب ڪري. ادب آهي الف جي الهي اتصال، جيڪو طالب کي مطلوب سان ملاي ٿو.

ادب اکڙين ۾ آهي – يعني نظر ۾ نزاهت، دل ۾ دردمندي، خيال ۾ خضوع، ۽ لفظن ۾ لطافت. لطيف جي فڪر ۾، ادب ئي عاشق جي اصلي سڃاڻپ آهي. ادب وارا ئي رب جا آشنا آهن.

اکڙين ۾: ادراڪ جي اصل روشني

اکڙيون صرف جسماني ڏسڻ جو وسيلو نہ، پر روحاني ادراڪ جي انعڪاس آهن. اکڙين مان اشاري، اشاري مان اشرف، اشرف مان عشق، ۽ عشق مان الله ملندو آهي. لطيف جي شاعريءَ ۾”اکڙيون“ لطيفي لياقت جو لوحو نظر اچن ٿيون – يعني اهي جيڪي سچ، سڏ، سڃاڻپ، ۽ سڪ کي سمجهن ٿا.

اهڙيون اکڙيون جن ۾ ادب واسو ڪري، تن مان دنيا جا سڀ نقاب هٽي وڃن ٿا، ۽ نظر، نظر نہ، پر نور بڻجي وڃن ٿا.

حسب نسب، امان، اب: انسانيت جي آزادي

لطيف جون سٽون انساني برابريءَ جو عالمي اعلان آهن. ”تن جو حسب نسب ناھ ڪي، نہ امان نہ اب“ مان مراد اها آهي تہ الله وارا، رب جا رازدان، انهن نسبن، قبيلي، خاندانن، نسلن، ۽ ريتن رسمن کان آزاد آهن. انهن جي سڃاڻپ صرف الله سان لاڳاپي سان جُڙيل آهي.

لطيف جي فڪر ۾، اصل حيثيت تقويٰ جي آهي – نہ تہ اميريءَ جي، نہ تہ اجداد جي. "الف" جو اصل اصول اهو ئي آهي: "إنَّ َكرَمَكمْ عِندَ اللَّهِ َتْقَاكمْ" – ۽ لطيف انهيءَ اصول کي پنهنجي لفظن جي ادب سان اجاگر ڪري ٿو.

سامين کي سڀين، پرين روح ۾ رھيو رب

صوفي ڪائنات جو سب کان اعلىٰ اصول آهي تہ رب هر دل ۾ آهي – خاص ڪري انهن دلين ۾، جيڪي هن دنيا جا سامي، مسافر، بي گھر، بي نياڻا آهن. اهي ئي پرين آهن، جن جي روح جو رستو رب ڏانهن وڃي ٿو.

لطيف، انهن کي رب جا رازدان سڏيندو آهي. جن وٽ ڪجهہ بہ ڪونهي، پر دل ۾ فقط رب آهي، رب جي ياد آهي، رب جي محبت آهي. ”الف“ جو عاشق، انهن لاءِ ئي جهڪندو آهي، ڇو تہ اهي رب جي رضاءَ لاءِ رلندڙ آهن، نہ تہ رتبي لاءِ.

ري لانگوٽي لب فقر جو فخر

لانگوٽي لطيف جي شاعريءَ ۾ فقر جي فخر جي علامت آهي. هي فقير، جن وٽ ظاهري ڪجهہ بہ ڪونهي، پر باطني مالڪ آهي، اهي ئي لب کولي لفظن ۾ رب کي ڳائين ٿا. سندن لب ۾ لوح آهي، سندن لبن مان لاڏ ۽ لوڪ جو رستو نڪري ٿو.

اهي لانگوٽي وارا، ظاهر جي زيبائش کان آجا، صرف رب جي رضا جا طالب هوندا آهن. سندن خاموشي بيان بڻجي، ۽ سندن بيان صداقت جو بيان بڻجي.

پاڇي ڪن نہ پاڻسين اصولن سان وفا

اهو ئي اصل اهل ايمان جو عزم آهي تہ ڪنھن بہ قيمت تي پنهنجي ايمان، پنهنجي عشق، ۽ پنهنجي عقيدي تان هٽي نہ وڃن. اهي پاڇي وانگر ڪنهن به شخص، قوم، يا فرقن جي پوئلڳي نٿا ڪن. اهي فقط رب جي راه تي هلن ٿا.

لطيف جي ”پاڇي ڪن نہ پاڻسين“ جو مطلب اهو آهي ته الله جا سچا عاشق، ڪنهن جي تقليد، ڌمڪي يا دعوت سان پنهنجو رستو نٿا مٽائن. اهي اٽل آهن، اصل آهن، ۽ ازلي عهد جا وفادار آهن.

نتيجو – الف جي افق تان لطيف جو پيغام

لطيف جي بيتن مان الف جي ابدي آواز گونجي ٿو، جيڪو انسان کي انسانيت جي اونچائي ڏي وٺي ٿو. آديسي، ادب، اکڙيون – سڀ هڪ ئي فڪر جي فرش تي لکت ٿيل لفظ آهن. شاه لطيف، پنهنجي شاعريءَ ۾ رب جي روشني، صوفيانہ سچائي، ۽ انساني برابريءَ جو الف سان الفت وارو فلسفو بيان ڪري ٿو.

اڄ جي زماني ۾، جتي ماڻهو پنهنجي حسب نسب، قوم، عقيدي ۽ رنگ جي بنيادن تي ورهائجي ويا آهن، لطيف جي هي بيت انهن لاءِ صوفي صداقت جو سرنامو آهي.

بيت جا اھم نڪتا:

 هتي ”اڄ جو انسان جيڪڏهن رنگ، نسل، ذات، پات، قوم ۽ وطن پرستي جي قيد مان آزاد ٿي وڃي، تہ معاشري تي ڪهڙا اثر پون“ جي موضوع تي ادبي ۽ فڪري انداز سان هڪ مضمون پيش ڪجي ٿو، جيڪو صوفي فڪر، انساني وحدت، ۽ اخلاقي معاشرتي بهتري جي روشنيءَ ۾ لکيو ويو آهي.

وحدت جو وفا نامو: جڏهن انسان انسان ٿيندو

 

انسان، جڏهن انساني ٿيندو، تڏهن ئي ڪائنات کي قرار ملندو. جڏهن نہ ڪا قومي چادر هوندي، نہ ڪنهن نسل جي ناز، نہ وطن جي غرور، نہ ذات جي زنجير، تڏهن محبت آزادي سان گونجندي، ۽ انسانيت جي ٻيڙي بندگيءَ جي بحر ۾ بيخوف وهندي.

اڄ جو انسان جيڪڏهن انهن مصنوي حدن، متعصب رواجن ۽ ورهايل واهمن مان نڪري، دل جي درويشي، فڪر جي وسعت، ۽ عمل جي اجالا سان جيئي، تہ معاشرو هڪ اهڙي بيداغ بهار بڻجي سگهي ٿو، جتي هر پنهل کي مومل، هر بلبل کي باغ، ۽ هر قلب کي قرار ملندو.

رنگن کان اڳتي، روشنيءَ جو راڳ

جڏهن انسان رنگ جي ڍنگ مان نڪري، تہ اکين ۾ اجالا، دلن ۾ اجالا، ۽ دلين وچ ۾ اجالا پکڙجي وڃن. ڪارو، اڇو، زرد، سانورو ــ اهي سڀ فقط خيال جا خول آهن، جن ۾ الله جو نور هڪجهڙو آهي. قرآن چوي ٿو:

”وَجَعَلْنَاُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا“ (الحجرات 13)

يعني اسان اوهان کي قبيلن ۽ قومن ۾ فقط سڃاڻپ لاءِ پيدا ڪيو، برتري تہ صرف تقويٰ ۾ آهي.

جڏهن انسان ان حقيقت کي دل سان سمجهي وٺي ٿو، تڏهن نفرت جو رنگ ڦڪا، ۽ انسانيت جي سڃاڻپ روشن ٿي پوي ٿي. معاشري ۾ ساڃاه جي سطح وڌي ٿي، ۽ اختلاف، امتزاج ۾ تبديل ٿين ٿا.

نسل نہ نسبت، ذات نہ زيبائش

نسل فخر جو ڪارڻ نہ هجڻ گهرجي، بلڪہ رحم، شفقت ۽ ساٿ جو وسيلو هئڻ گهرجي. ذات، جيڪا انسان کي پاڻ کان وڏو سمجهي، اهو پاڻ ۾ ننڍو ٿيو وڃي. پات، جيڪا پيرن هيٺان لهڻ لڳي، تہ دلن تي لهڻ جو وسيلو بڻجي نٿي سگهي.

اسلام جو اصول چٽيءَ ريت چوي ٿو تہ سڀ انسان آدم جا پٽ آهن، ۽ آدم مٽيءَ مان پيدا ٿيو. جڏهن اڄ جو انسان اها سچائي قبولي، تہ معاشري مان وڏائي، غلامي، احساسِ ڪمتري، ۽ شڪستگي جا سڀئي زنجير پاڻمرادو ٽٽي پون.

قوم پرستي کان عالمگير انساني اتحاد ڏانهن

قوم پرستي جڏهن حد کان وڌي وڃي ٿي، تہ ساڻس ساڻ محبت جا سڀئي معنيٰ دفن ٿي وڃن. پاڻ کي مٿي سمجهڻ ۽ ٻين کي گهٽ سمجهڻ، اهو ئي فساد جي فڪر جو پهريون زاويو آهي.

پر جڏهن انسان قومي حدن کان ٻاهر، انساني محبت جي سرحدن تي اچي ٿو، تڏهن دنيا ۾ امن، ڀائيچاري، ۽ يڪجهتيءَ جو باغ ٺهي ٿو. هر ملڪ جي سردي، هر قوم جو درد، ۽ هر زبان جو ساز هڪ جهڙو لڳڻ لڳي ٿو.

وطن پرستي: محبت يا محدوديّت؟

وطن سان محبت، فطري آهي. پر جڏهن اها محبت ٻين جي ڌرتيءَ سان نفرت جو روپ اختيار ڪري، تہ اها وطن پرستي نہ رهي، بلڪہ انسانيت پرستيءَ جي دشمن بڻجي وڃي ٿي.

جڏهن انسان ڌرتيءَ جي محبت کي ڌرتيءَ جي سڀني ماڻهن تائين واڌاري، تہ پوءِ دنيا جو هر ڪنڊ سندس وطن، ۽ هر فرد سندس ڀاءُ بڻجي ٿو.

ڪهڙا اثر ٿيندا؟

1.       معاشرتي انصاف: ذات، پات، رنگ ۽ نسل جي بنياد تي ٿيندڙ ناانصافيون ختم ٿينديون. هر فرد کي برابريءَ جو حق ملندو.

2.       انساني اتحاد: انسان پاڻ کي صرف انسان سمجهي، تہ مذهبي، لساني، ۽ علائقائي ڀيٽون خود بخود ختم ٿين.

3.       امن ۽ ڀائيچارو: نفرت جي جڳهه محبت وٺي، ۽ جنگ جي جاءِ امن وٺي، ڇو تہ بنياد ئي نفرت جو ختم ٿي وڃي.

4.       فڪري آزادي: ذهن مٿان لڳل قومي، نسلي ۽ ذاتي جهنگ ختم ٿين، ۽ سوچ وڌيڪ وسيع، وڌيڪ انساني ٿي وڃي.

5.       نئين علمي ۽ ادبي دنيا: جڏهن انسان آزاد ذهن سان سوچيندو، تہ نيون تخليقون، نيون فڪرون، نوان لاڙا، نئين دنيا جو دروازو کولي ڇڏين ٿا.

6.       نتيجو: سڀ کان وڏي آزادي، ذات جي آزادي آهي. سڀ کان وڏي فتح، پنهنجي تعصب تي فتح آهي. اڄ جي انسان کي گهرجي تہ هو پنهنجي اندر جا اهي بار لاهي، جن کي تاريخ، ثقافت، ۽ تنگ نظر سوچ زوريءَ مٿس لاڳو ڪيا. جڏهن انسان، انسان ٿي سوچي، تہ دنيا، جنت بڻجي سگهي ٿي.

لطيف چوي ٿو:

انهيءَ ”برابري“ جو اصول ئي دنيا کي ڏک مان سڪون، نفرت مان امن، ۽ جمود مان جمال ڏانهن وٺي ٿو.