عرب شڪارين ۽ سنڌ جا مقامي غلام زميندار ـ قمر زمان کوسو

سنڌ جو سماجي ۽ سياسي ڍانچو قديم دور ۾ اهڙي حالت ۾ هو جتي جاگيرداري ۽ غلامي سماج جو بنيادي حصو هئا. عربن جي سنڌ تي حملو (712ع) سياسي، سماجي ۽ اقتصادي تبديلي جو اهم مرحلو ثابت ٿيو. محمد بن قاسم جي فوجن جي آمد سان نہ صرف سياسي حڪمراني جو نظام تبديل ٿيو، پر سنڌي سماج تي نون سياسي، اقتصادي، ۽ ثقافتي اثرن جو عمل شروع ٿيو.

عرب فاتحن جي اچڻ کان پوءِ بہ مقامي سماجي نظام فوري طور تبديل نہ ٿيو. جاگيرداري نظام، مقامي زميندارن جو اثر، ۽ غلاميءَ جو سلسلو جاري رهيو. عرب فاتحن سان گڏ، ڪي فوجي، تجارتي ۽ شڪارين جا قافلا پڻ سنڌ ۾ آيا، جن ۾ غلامن جي خريد و فروخت، سماجي طاقت ۽ معاشي فائدي جا عنصر شامل هئا.

سنڌ ۾ عرب فتح کان اڳ، سماج جاگيرداري ۽ طبقاتي فرقن تي ٻڌل هو. وڏيرا ۽ زميندار مالداري، فوجي طاقت ۽ سياسي اثر ۾ مضبوط هئا. اهي زميندار پنهنجي جاگيرن ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن تي مڪمل اختيار رکندا هئا.

جاگيرداري نظام سنڌ جي زراعت، پاڻيءَ جي تقسيم، ۽ مقامي انتظامي ڍانچي جو بنياد هو. زميندار پنهنجن غلامن ۽ مزدورن تي مڪمل اختيار رکندا هئا ۽ انهن جي ڪم کان علاوہ سماجي ۽ سياسي فيصلا پڻ زميندارن جي اختيار ۾ هوندا هئا.

غريب عوام، خاص طور عورتون ۽ ٻار، اڪثر غلاميءَ يا اڌ غلاميءَ جي حالت ۾ رهندا هئا. غلاميءَ جو مقصد معاشي پيداوار، گهريلو خدمت، ۽ فوجي سپاهيءَ جي ضرورت پوري ڪرڻ هو. غلاميءَ جو نظام سماج ۾ طاقت جي مرڪزيت ۽ طبقاتي فرق کي برقرار رکڻ لاءِ اهم اوزار هو.

عورتن جي سماجي حيثيت ايتري مضبوط نہ هئي جيتري مردن جي. انهن کي گهڻو ڪري ڪمزور طبقي ۾ شمار ڪيو ويندو هو. تعليم، انصاف، ۽ سياسي حقن جي محدوديت انهن جي زندگيءَ تي گھر اثر ڇڏيندي هئي. عورتون گهڻو ڪري گهريلو ڪم، زراعت، يا غلاميءَ جي عمل ۾ شامل هونديون هيون، جنهن سبب انهن جي سماجي آزادي محدود هئي.

محمد بن قاسم جي فوج سنڌ تي حملي لاءِ 712ع ۾ آئي. فوج ۽ تجارتي قافلا سنڌ ۾ آيا، جن ۾ ڪي ماڻهو شڪارين ۽ غلام واپارين طور پڻ شامل هئا. انهن جو مقصد صرف فوجي فتح نہ، پر معاشي فائدو بہ هو.

عرب فتح کان پوءِ غلاميءَ جو سلسلو جاري رهيو. مقامي ماڻهن، خاص طور غريب طبقا ۽ قبيلن کي غلام بڻائي، انهن کي مختلف مقصدن لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. غلام گهڻو ڪري زراعت، گهريلو خدمت، ۽ فوجي خدمتن ۾ مقرر ڪيا ويندا هئا.

اسلام غلامن کي آزاد ڪرڻ ۽ انهن سان انصاف ڪرڻ جي ترغيب ڏئي ٿو، پر عملي طور مقامي ۽ عرب حڪمرانن جي مفادن سبب غلاميءَ جو سلسلو جاري رهيو. طاقتور طبقا پنهنجي مفادن لاءِ غلامن ۽ ڪمزور ماڻهن جي حالت کي ڪنٽرول ۾ رکندا رهيا، جنهن سبب سماج ۾ عدم برابري برقرار رهي.

عرب حڪمراني دوران سنڌ ۾ مقامي زميندار ۽ وڏيرا پنهنجو اثر قائم رکڻ جاري رکيا. انهن وٽ اڳ ئي غلام موجود هئا، جيڪي زرعي، گهريلو، ۽ فوجي ڪم ۾ مقرر هئا.

عرب حڪمرانن سان وفاداريءَ جي بنياد تي ڪيترن وڏيرن نوان لقب ۽ اختيار حاصل ڪيا، جنهن سان انهن جي طاقت ۽ سماجي اثر وڌي ويو. زميندارن جي وفاداري عرب حڪمرانن لاءِ سياسي استحڪام جو ذريعو پڻ هئي.

مقامي غلام زميندارن وٽ غلامن جو هڪ منظم نظام موجود هو. غلامن کي زراعت، گهريلو ڪم، ۽ حڪمرانن جي خدمت لاءِ مقرر ڪيو ويندو هو. غلاميءَ جو هي نظام طاقت ۽ مالداريءَ جي مرڪزيت تي ٻڌل هو، جيڪو سماجي ۽ معاشي فرق کي برقرار رکندو هو.

عرب حڪمرانن ۽ مقامي جاگيردارن جي گڏيل نظام سبب سماج ۾ طبقاتي فرق وڌيا. امير طبقو وڌيڪ امير ٿيو، جڏهن تہ غريب ۽ ڪمزور طبقا وڌيڪ مجبور ٿيا. غلامي ۽ نوڪريءَ جي پابندي سبب معاشرتي عدم برابري وڌي وئي.

غريب طبقي ۾ عورتن ۽ ٻارن جي حالت ڪمزور رهي. اهي اڪثر سماجي ۽ معاشي طور ڪمزور هئا، ۽ انهن کي تعليم، تحفظ، ۽ انصاف جا حق محدود طور تي حاصل هئا. عورتن ۽ ٻارن کي گهڻو ڪري گهر جي ڪم، زراعت، يا فوجي خدمت ۾ شامل ڪيو ويندو هو.

طاقت جي مرڪزيت سماج ۾ انساني حقن جي پامالي جو سبب بڻجي. غلامي ۽ نوڪريءَ جو سلسلو جاري رهيو، جنهن سبب سماج ۾ عدل ۽ برابري جو توازن متاثر ٿيو.

اسلام غلاميءَ کي انساني ظلم جو روپ قرار ڏئي ٿو ۽ ان کي ختم ڪرڻ جي ترغيب ڏئي ٿو. اسلام غلام آزاد ڪرڻ کي ثواب قرار ڏئي ٿو ۽ غلامن سان عزت ۽ انصاف سان پيش اچڻ جو حڪم ڏئي ٿو.

پر عملي طور، عرب ۽ مقامي حڪمرانن جي مفادن سبب غلاميءَ جو نظام جاري رهيو. طاقتور طبقا پنهنجي مفادن لاءِ انساني حقن جي پامالي ڪندا رهيا، جنهن سبب سماج ۾ عدم برابري ۽ ظلم جا مثال وڌندا رهيا.

سنڌ جي تاريخ ۾ عرب فاتحن، مقامي غلام زميندارن ۽ غلاميءَ جي نظام تي ڪيترائي حوالا موجود آهن. چچ نامہ، تاريخ سنڌ، ابن خلدون ۽ ٻين قديم ماخذن ۾ غلامي، زمينداري ۽ طاقت جي نظام جو تفصيل سان ذڪر موجود آهي.

جديد تحقيق ٻڌائي ٿي تہ عرب فتح کان پوءِ مقامي سماجي ڍانچو جزوي طور برقرار رهيو، ۽ غلاميءَ جو سلسلو صديون تائين جاري رهيو. سماجي انصاف، انساني حقن، ۽ طبقاتي فرقن جو اثر سنڌي سماج تي ڊگهو رهيو.

عرب فاتحن ۽ مقامي غلام زميندارن جو گڏيل اثر سنڌ جي سماج ۾ طاقت، حڪمراني، ۽ استحصال جي علامت بڻجي ويو. هي دور اسان کي سيکاري ٿو تہ جڏهن طاقت ۽ حڪمراني انساني حقن جي پامالي لاءِ استعمال ڪئي وڃي، تہ سماج ۾ عدل ۽ برابري جو توازن ٽٽي پوي ٿو.

سنڌي سماج ۾ عرب شڪارين ۽ مقامي غلام زميندارن جي تاريخي جائزي مان معلوم ٿئي ٿو تہ انساني حقن، اخلاق، ۽ سماجي انصاف جو علمي مطالعو سماج کي مستقبل ۾ مضبوط ۽ انصاف پسند بڻائي سگهي ٿو.