سنڌ، جيڪا برصغير جي قديم تهذيبن مان هڪ تهذيب، موهن جو دڙو
جي ڌرتي آهي، اڄ بہ پنهنجي تاريخي، ثقافتي ۽ وسيلا مالا مال هجڻ جي باوجود محرومي
جي ڳري زنجير ۾ جڪڙيل نظر اچي ٿي. هن خطي جي ماڻهن وٽ درياه، سمنڊ، زرخيز زمين،
معدني وسيلن ۽ انساني سرمائي جا بيشمار خزانا موجود آهن، پر پوءِ بہ سنڌ جي اڪثريت
غربت، بيروزگاري، تعليمي زوال، سياسي بدعنواني، ۽ سماجي نابرابري ۾ ڦاٿل آهي. هن
مضمون ۾ سنڌ جي محروميءَ جا مختلف پاسا: سماجي، معاشي، سياسي، تعليمي، ثقافتي ۽
انتظامي. تفصيل سان تجزيو ڪيا ويندا تہ جيئن اها سمجهہ پيدا ٿي سگهي تہ سنڌ کي
ترقيءَ جي راهہ تي آڻڻ لاءِ ڪهڙا بنيادي قدم گهربل آهن.
تاريخي پس منظر:
سنڌ جي محرومي کي سمجھڻ لاءِ ان جو تاريخي پس
منظر ڏسڻ ضروري آهي. 1843ع ۾ جڏهن سنڌ کي برطانوي راڄ هٿان پنهنجي خودمختياري
وڃائڻي پئي، تڏهن کان وٺي هي علائقو سياسي ۽ اقتصادي استحصال جو شڪار رهيو. ورهاڱي
کان پوءِ پاڪستان ۾ شموليت جي باوجود، سنڌ جي وسيلن تي مرڪزي اختيار وڌندو ويو ۽
مقامي ماڻهن کي انهن وسيلن مان گهٽ فائدو مليو. پاڻيءَ جي ورڇ، وسيلن جي قبضي، ۽
غيرمقامي اثرن سبب سنڌ جي عوام ۾ احساس محرومي وڌندو رهيو، جيڪو اڄ بہ سماجي بيچينيءَ
جو سبب آهي.
سماجي محرومي:
سماجي محرومي سنڌ جي سڀ کان وڏين حقيقتن مان هڪ
آهي. اڄ بہ هزارين ڳوٺ اهڙا آهن جتي بنيادي سهولتون جهڙوڪ صاف پاڻي، صحت جون
سهولتون، بجلي، ۽ روڊ موجود ناهن. عورتن جي حالت وڌيڪ ڳڻتي جوڳي آهي. ڳوٺاڻن
علائقن ۾ عورتون تعليم ۽ روزگار کان محروم آهن، ۽ روايتي سماجي ڍانچو انهن جي
آزاديءَ کي محدود ڪري ٿو. طبقاتي فرق، جاگيرداري نظام ۽ فيوڊل رويا سنڌي سماج ۾
اڃا بہ گهرا آهن، جنهن سبب هيٺئين طبقن جا ماڻهو پنهنجي حقن لاءِ آواز اٿارڻ کان
قاصر آهن.
ان کان علاوہ، سماجي انصاف جي کوٽ ۽ قانوني نظام
جي ڪمزوريءَ سبب مظلوم طبقن ۾ بي چيني وڌي رهي آهي. عام ماڻهوءَ لاءِ انصاف حاصل
ڪرڻ ڏکيو آهي، ڇو تہ عدالتن تائين پهچ بہ مالي ۽ سياسي اثر رسوخ سان ڳنڍيل آهي.
معاشي محرومي:
سنڌ جي معيشت بنيادي طور زراعت تي ٻڌل آهي، پر
زراعت جو ڍانچو غيرمنصفاڻو آهي. وڏيرا ۽ جاگيردار وڏي زمينن جا مالڪ آهن، جڏهن تہ
زرعي مزدور ۽ هاري اڃا بہ غلامي جهڙي زندگي گذاري رهيا آهن. پاڻيءَ جي غيربرابر
ورڇ، ٽنڊو ڄام کان ڪراچي تائين زمين جي تقسيم ۾ بدعنواني، ۽ آبپاشي نظام جي
ناڪاميءَ سبب ننڍا هاري نقصان ۾ آهن.
صنعتي ترقي بہ مرڪزي علائقن تائين محدود آهي،
جهڙوڪ ڪراچي، حيدرآباد، ۽ جامشورو. لاڙڪاڻو، بدين، ٿرپارڪر، ۽ ڪشمور جهڙا علائقا
صنعتي سرگرمين کان خالي آهن، جنهن سبب اتي روزگار جا موقعا گهٽ آهن. بيروزگاريءَ
جي شرح وڌڻ سان گڏ غربت جو دائرو بہ وڌندو پيو وڃي. ٿرپارڪر ۾ کوئلي جا وسيلا
موجود هجڻ جي باوجود، اتي جا ماڻهو اڃا بہ بک ۽ بيمارين سبب مرن ٿا. وسيلن جو قبضي
وارو نظام معاشي محروميءَ کي وڌيڪ گهاٽو ڪري ٿو.
تعليمي محرومي:
تعليم ڪنهن بہ سماج جي ترقيءَ جو بنياد آهي، پر
سنڌ جي تعليمي صورتحال انتهائي نازڪ آهي. سرڪاري اسڪولن جي حالت خراب، استادن جي غيرحاضري،
۽ تعليمي پاليسين جي ناڪاميءَ سبب لکين ٻار اسڪول کان ٻاهر آهن. ڳوٺاڻن علائقن ۾
ڇوڪرين جي تعليم کي اڃا بہ گهٽ اهميت ڏني وڃي ٿي.
اعليٰ تعليم ۾ بہ وڏو تفاوت موجود آهي. شهري
علائقن ۾ ڪجهہ بهتر ادارا آهن، پر ديهي سنڌ ۾ اعليٰ تعليم جا موقعا محدود آهن. نتيجي
۾، نوجوان بيروزگار، مايوس ۽ مهاجرت تي مجبور آهن. تعليم جي ذريعي سماجي تحرڪ پيدا
ڪرڻ بجاءِ، سنڌ ۾ تعليم پاڻ نابرابريءَ جو شڪار بڻجي وئي آهي.
سياسي محرومي:
سنڌ جي سياسي صورتحال بہ محروميءَ جي وڏي سبب
آهي. هتي جي سياست گهڻو ڪري ذات برادري، جاگيرداري ۽ شخصيت پرستيءَ تي ٻڌل آهي.
عوامي مفادن بدران ذاتي مفادن کي ترجيح ڏني وڃي ٿي. نتيجي ۾، پاليسيون عوام جي
حقيقي ضرورتن کي نہ ٿا پورو ڪن. مرڪزي سطح تي بہ سنڌ کي احساس آهي تہ وسيلن جي ورڇ
۾ ان سان ناانصافي ٿئي ٿي، خاص طور پاڻيءَ ۽ گئس جي حوالي سان. ان احساس محروميءَ
سبب صوبائي قوميت جو جذبو وڌي رهيو آهي. اهو سياسي خلا ئي آهي جيڪو عوام ۽ حڪومتي
ادارن وچ ۾ بي اعتمادي پيدا ڪري ٿو.
ثقافتي ۽ نفسياتي محرومي:
سنڌي ٻولي، تهذيب ۽ سڃاڻپ بہ محروميءَ جو شڪار
آهن. تعليم، ميڊيا ۽ سرڪاري ادارن ۾ سنڌي ٻوليءَ کي مناسب حيثيت نٿي ملي. نوجوان
نسل ۾ ثقافتي بيگانگي وڌي رهي آهي. جڏهن ماڻهو پنهنجي ٻولي، تاريخ ۽ سڃاڻپ کان ڌار
ٿين ٿا، تڏهن نفسياتي طور بہ محرومي پيدا ٿئي ٿي. اهڙي نفسياتي محرومي ماڻهن ۾
قومي بيزاري، مايوسي، ۽ لاپرواهي پيدا ڪري ٿي، جيڪا آخرڪار سماج جي ترقيءَ کي روڪي
ٿي. انتظامي ۽ ادارتي محرومي
ادارتي سطح تي بہ سنڌ محروميءَ جو شڪار آهي.
مقامي حڪومتن جو نظام ڪمزور، احتساب جو نظام غيرفعال، ۽ بيوروڪريسي مرڪزي ڪنٽرول
هيٺ آهي. نتيجي ۾، وسيلن جو منصفاڻو استعمال ممڪن ناهي. ڪراچي جهڙو شهر، جيڪو ملڪ
جي معيشت جو مرڪز آهي، اتي بہ صاف پاڻي، ٽرانسپورٽ، ۽ امن امان جا مسئلا عام آهن.
اهو سڀ انتظامي ناڪاميءَ جو نتيجو آهي.
عورتن ۽ ٻارن جي محرومي:
سنڌ ۾ عورتون ۽ ٻار سڀ کان وڌيڪ متاثر ٿيندڙ
طبقو آهن. ڳوٺاڻن علائقن ۾ ٻارن جي غذائي کوٽ، بيماريون، ۽ ڪم عمر ۾ شاديون عام
آهن. عورتون صحت جي سهولتن کان محروم آهن، ۽ گهڻو ڪري گھريلو تشدد جو شڪار ٿين
ٿيون. اهڙي محروميءَ سان سماج جو اڌ حصو غيرفعال رهي ٿو، جيڪو سڌي طرح سماجي ۽
معاشي ترقيءَ کي متاثر ڪري ٿو.
ماحولياتي محرومي:
سنڌ جو ماحول بہ خطري ۾ آهي. پاڻيءَ جي کوٽ،
زمين جي زرخيزيءَ ۾ گهٽتائي، ۽ آب و هوا جي تبديليءَ سبب زراعت متاثر ٿي رهي آهي.
ٿر ۽ ڪوٽڙي جهڙا علائقا خشڪ ٿي رهيا آهن. سامونڊي ڪناري تي پاڻيءَ جي سطح وڌڻ سان
آباد علائقا ڊٻجي رهيا آهن. اهڙي ماحولياتي بحران سان غربت ۽ بي دخلي وڌي رهي آهي،
جيڪا محروميءَ جو نئون روپ بڻجي چڪي آهي.
محروميءَ جا نتيجا:
انهن سڀني محرومين جا گڏيل نتيجا سنڌي سماج ۾
واضح آهن:
·
بي اعتمادي ۽ مايوسيءَ ۾ واڌ؛
·
تعليم ۽ روزگار جي کوٽ سبب ڏوهاري رجحان وڌڻ؛
·
ذهني پسماندگي ۽ ثقافتي زوال؛
·
نوجوانن ۾ اميدن جو خاتمو ۽ مهاجرت جو وڌڻ؛
·
سياسي شعور ۾ گهٽتائي ۽ قومي بيزاري.
اهو سڀ ڪجهہ نہ رڳو سنڌ پر سڄي ملڪ جي استحڪام
لاءِ خطرو آهي.
محروميءَ جو حل:
سنڌ کي محروميءَ مان ڪڍڻ لاءِ بنيادي سطح تي
سڌارا آڻڻ ضروري آهن: تعليمي انقلاب: ديهي علائقن ۾ اسڪولن جي بحالي، استادن جي
تربيت ۽ ڇوڪرين جي تعليم لاءِ خاص پروگرام.
·
اقتصادي انصاف: زمين جي منصفاڻِي ورڇ، هارين کي تحفظ، ۽
مقامي صنعتن جي قيام. سماجي سڌارا: عورتن جي بااختياري، صحت ۽ قانوني تحفظ.
·
سياسي استحڪام: شفاف چونڊون، احتساب، ۽ مقامي حڪومتن کي
خودمختياري.
·
ثقافتي بحالي: سنڌي ٻوليءَ ۽ تهذيب جي فروغ لاءِ تعليمي ۽
ميڊيا پاليسيون.
·
ماحولياتي تحفظ: پاڻيءَ جي منصفاڻِي ورڇ ۽ قدرتي وسيلن جو
ذميوار استعمال.
سنڌ جي محرومي ڪنهن هڪ سبب جو نتيجو ناهي، پر
هڪ گڏيل تاريخي، سياسي، معاشي ۽ سماجي عمل جو حاصل آهي. سنڌ وٽ سڀ وسيلن جي باوجود
ترقيءَ کان پٺتي پوڻ جو اصل سبب نظامي ناانصافي ۽ سياسي بيحسي آهي. جيڪڏهن حڪومت ۽
سماج گڏجي سنجيدگيءَ سان تعليم، روزگار، ۽ انصاف کي بنياد بڻائين، تہ سنڌ نہ رڳو
پنهنجي محروميءَ مان نڪري سگهي ٿي پر ملڪ جي معاشي ترقيءَ جو مرڪز بڻجي سگهي ٿي.
سنڌ جي ترقيءَ جو مطلب آهي پاڪستان جي ترقي ڇو
تہ جڏهن هي ڌرتي خوشحال ٿيندي، تڏهن ئي سڄي ملڪ ۾ خوشحالي پکڙبي.
