ڳوٺاڻي سنڌ: خوبصورت ماضي کان ڏکوئيندڙ حال تائين ـ غلام مصطفيٰ جمالي

سنڌ، جيڪا سدائين پنهنجي شاندار درياهن، سرسبز زمينن، ۽ سحرانگيز ثقافت جي ڪري مشهور رهي آهي، اڄ پنهنجي ڳوٺاڻن علائقن ۾ اهڙي تبديلي جو مشاهدو ڪري رهي آهي، جنهن جو اثر هر شهر ۽ هر دل تي محسوس ٿئي ٿو. ڳوٺاڻي سنڌ، جيڪو ڪنهن زماني ۾ زندگيءَ جو محور ۽ انساني دلين جي تعلق جو مرڪز هوندو هئي، هاڻي تبديلين جي لهرن ۾ اڻڄاتل بحران جو شڪار بڻجي چڪي آهي.

گذريل صديءَ ۾ جڏهن ڳوٺاڻن علائقن ۾ هر صبح سج جي پهرين ڪِرن سان گڏ زندگي جا رنگ نئين سر جاڳندا هئا، ماڻهو پنهنجن ڌنڌن، فصلن، ۽ گڏيل رشتن ۾ مشغول هوندا هئا. هر گهر ۾ مٽي جي خوشبو، وڻن جي ڇانو، ۽ درياه جي مٺي پاڻيءَ جي نرم موجن جو اثر محسوس ٿيندو هو ڳوٺ جا ماڻهو دل جي سادگي، محنت ۽ ميڙ ۾ رهڻ جي هڪ قدرتي خوبصورتي سان جُڙيل هئا. پر هاڻي، جڏهن ساڳي زمين تي نظر وجهي وڃي ٿي، ته ساڳئي ڳوٺاڻا منظر دل کي ڏکوئيندڙ بڻائين ٿا.

سنڌ جو ڳوٺاڻو سماج هميشه زراعت تي ٻڌل رهيوآهي. هاري، جيڪو پنهنجي ڌرتيءَ سان روزانو رابطي ۾ هوندو هو، اهو نه رڳو خوراڪ پيدا ڪندو هو، پر سماج جو ستون پڻ هو. جڏهن ٻج پوکيو ويندو، موسم جي منتظر رهندي، ۽ فصلن جي حفاظت ڪئي ويندي، ته اها محنت صرف خوراڪ تائين محدود نه هوندي، پر اخلاق، تعاون ۽ اعتماد جو درس به ڏيندي هئي. ماڻهو پاڻ ۾ سهڪار ڪندا، ڏک ۽ خوشي کي گڏجي ورهائيندا، ۽ گڏجي فيصلا ڪندا هئا.

پر جديد دور، پاليسين جي کوٽ، ۽ پاڻيءَ جي ناانصافيءَ سان گڏ، ڳوٺاڻو زراعت تي منحصر ماڻهو بحران جو شڪار ٿيڻ لڳا. درياهه سنڌ جي وهڪرن ۾ رڪاوٽون، بئراجن جا غلط انتظام، ۽ پاڻي جي نابرابريءَ سبب زمين سُڪي پئي، فصلن جي پيداوار گهٽجي وئي، ۽ هارين جا خواب ڀڃي ويا. ماڻهو پنهنجي زمين ڇڏي شهرن ڏانهن روانا ٿيا، جتي اڻڄاتل مستقبل ۽ نامعلوم حالتن ۾ زندگي گذارڻي پئي.

ڳوٺن مان شهرن ڏانهن لڏپلاڻ هڪ خاموش الميو بڻجي چڪو آهي. نوجوان جيڪي پنهنجي والدين جي نقش قدم تي هلڻ چاهيندا هئا، هاڻي انهن کي مهانگي روزگار، شهر جي بي ترتيبي زندگي، ۽ تڪليفن سان منهن ڏيڻو پوي ٿو. ڪڏهن شهرن جي روشني ۽ موقعن جو خواب ڏسندي اهي پنهنجن ڳوٺن کي الوداع چون ٿا، پر اڪثر اهو خواب حقيقت ۾ بدلجي ٿو تڪليفن جي هڪ طويل داستان ۾.

تعليم جو حال به ڳوٺاڻن علائقن ۾ ڏکوئيندڙ آهي. سرڪاري اسڪول موجود آهن، پر اڪثر استادن جي غير موجودگي، نصاب جي پراڻي ۽ غير مؤثر هجڻ، ۽ والدين جي محدود شعور سبب ٻارن جي تعليم اڌ رستي ۾ ئي روڪجي ٿي. تعليم کانسواءِ نوجوان شعور کان محروم رهجي ٿو، ۽ شعور کانسواءِ سماج اڳتي نه وڌي سگهي ٿو. جڏهن ڳوٺاڻو نوجوان پڙهيل نه هوندو، ته هو آسانيءَ سان استحصال، ڪرپشن، ۽ سياسي فريب جو شڪار بڻجي ويندو.

صحت جون سهولتون ڳوٺن ۾ ناياب آهن. بنيادي صحت مرڪز اڪثر اڌ جانا موجود آهن، دوائون غائب هونديون آهن، ۽ ڊاڪٽر يا ته غير حاضر هوندا آهن يا سياسي دٻاءَ هيٺ ڪم ڪندا آهن. هڪ معمولي بيماري به ڳوٺاڻن لاءِ زندگي ۽ موت جو سوال بڻجي سگهي ٿي. نتيجي طور ماڻهو وڏن شهرن ڏانهن ڊوڙندا آهن، جتي مهانگو علاج ۽ غير يقيني حالات انهن کي وڌيڪ پريشان ڪن ٿا.

سماجي طور، ڳوٺاڻو سنڌ جيڪو اڳ متحد رهندو هو، اڄ فرديت ۽ مفاد پرستيءَ جي ڪٽيل سُوچ جو شڪار آهي. گڏيل فيصلا ۽ انصاف جا رواجي طريقا، جن ۾ جرڳو يا ڳوٺاڻو اجتماع شامل هوندو هو، هاڻي ٽٽڻ لڳا آهن. طاقت، پئسو، ۽ سياسي مفاد سماج کي تقسيم ڪري رهيا آهن. جتي اڳ گڏيل رشتن ۽ ميڙ جو ماحول هوندو هو، اتي هاڻ حسد، منافرت، ۽ بي اعتمادي کي جاءِ ملي آهي.

ثقافتي لحاظ کان پڻ ڳوٺاڻو سنڌ پنهنجو رنگ وڃائي رهيو آهي. لوڪ ادب، ڳائڻ، روايتون، ۽ ميلو آهستي آهستي وسرجي رهيا آهن. نئين نسل جي دلچسپيون گهڻو ڪري موبائل فون، سوشل ميڊيا، ۽ جديد طرز زندگي ۾ مرڪوز ٿي ويون آهن. جڏهن قوم پنهنجو ماضي وساري ٿي، ته پنهنجي سڃاڻپ جو حصو به وڃائي ٿي. لوڪ قصا، ڏاهپ جا سبق، ۽ اخلاقي روايتون هڪ ڪنڊ ۾ وسرجي وڃن ٿيون، جتي اهي اڳ نسلن لاءِ سبق ۽ هدايت جو ذريعو هونديون هيون.

اقتصادي طور، ڳوٺاڻو سنڌ هڪ بحران ۾ آهي. نوجوانن لاءِ روزگار جا موقعا محدود آهن. زرعي پيداوار جي گهٽتائي، مارڪيٽ تائين پهچ جي مشڪلات، ۽ قرضن هيٺ هارين جو دٻاءَ انهن جي زندگيءَ کي مشڪل بڻائي ڇڏيو آهي. جڏهن معاشي حالت خراب ٿي وڃي ٿي، ته سماج ۾ دٻاءَ وڌي ٿو، خاندان ٽٽڻ لڳن ٿا، ۽ نوجوان مايوسيءَ ۾ مبتلا ٿين ٿا.

هن سڀني مسئلن جي باوجود، اميد مڪمل طور ختم نه ٿي آهي. جيڪڏهن رياست، سول سوسائٽي، ۽ مقامي ماڻهو گڏجي سنجيدگيءَ سان قدم کڻن، ته ڳوٺاڻو سنڌ ٻيهر پنهنجي جڳهه ٺاهي سگهي ٿو. پاڻي جي صحيح انتظام، جديد زراعت جون سهولتون، تعليم ۽ صحت تي ڌيان، ۽ نوجوانن لاءِ روزگار جا مواقع پيدا ڪرڻ سان ڳوٺ جي زندگي ٻيهر جوان ٿي سگهي ٿي.

ڳوٺاڻو سنڌ رڳو ماضي جي ڪهاڻي ناهي، اهو سنڌ جي روح جو حصو آهي. جيڪڏهن اهو روح زخمي ٿيندو رهي، ته سڄي سنڌ بيمار ٿي پوندي. ضرورت آهي ته اسان ڳوٺ کي رحم جي نگاهه سان نه، پر انصاف ۽ حق جي نگاهه سان ڏسون. ڳوٺ جو تحفظ صرف زرعي ترقي تائين محدود ناهي، پر اهو سماجي، ثقافتي، ۽ اخلاقي تحفظ جو به سوال آهي.

اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته ڳوٺاڻو زندگيءَ جو مرڪز آهي. جڏهن ڳوٺ جي زندگي صحتمند هوندي، ته شهرن ۾ به امن، استحڪام، ۽ خوشحالي پيدا ٿيندي. جيڪڏهن اسان ڳوٺ کي نظرانداز ڪندا رهيون، ته شهرن ۾ به هر وقت افراتفري، بي روزگاري، ۽ سماجي اڻبرابري نظر ايندي.

سنڌ جي هر درياهه، هر کيت، ۽ هر ڳوٺ ۾ انساني محنت، محبت، ۽ قربانيءَ جا آثار آهن. اهي آثار اسان کي ياد ڏيارين ٿا ته سماج کي فقط سياسي ڳالهين ۽ نفعي جي نظر سان نه پر انساني قدرن جي بنياد تي ڏسڻ گهرجي. ڳوٺاڻو سنڌ جي بحالي، نه صرف زراعت جي ترقي جو سوال آهي، پر اها قوم جي شناخت، ثقافت، ۽ مستقبل جو سوال آهي.

وقت جو تقاضو آهي ته حڪومت، سول سوسائٽي، ۽ هر فرد ڳوٺ جي حالت جي سنجيدگي کي سمجهي. نئين پاليسيون، جديد ٽيڪنالاجي، ۽ نوجوانن جي شموليت سان ڳوٺ جي زندگي کي ٻيهر روشن ڪري سگهجي ٿو. ڳوٺ جو هر گهر، هر ٻار، ۽ هر هاري هڪ روشن مستقبل جي علامت بڻجي سگهي ٿو، جيڪڏهن اسان پنهنجي ذميواري کي سمجهون.

ڄاڻ ۽ شعور سان گڏ، ڳوٺاڻو سنڌ هڪ دفعو ٻيهر پنهنجي خوبصورتي، سادگي، ۽ انساني رشتن جي مضبوط جڙ کي ظاهر ڪري سگهي ٿو. اهو وقت آهي ته اسان صرف ڏکائن تي نه، پر عمل ۽ جدوجهد ذريعي ڳوٺ کي ٻيهر زندگي ڏيون. ڇو ته جڏهن ڳوٺ بچندو، تڏهن ئي سنڌ بچندي، ۽ جڏهن سنڌ بچندي، تڏهن ئي پاڪستان جي روح جوان رهندي.

سنڌ جي ڳوٺاڻن علائقن کي نه رڳو بچائڻ، پر ان کي ترقي ڏياري، هر شخص جي زندگيءَ کي محفوظ، خوشحال ۽ پرامن بڻائڻ جو فرض اسان سڀني تي آهي. اهو صرف حڪومت جو ڪم ناهي، پر هر شهرين، هر نوجوان، ۽ هر شعوري ماڻهو جو ذميواري آهي ته هو پنهنجي ڳوٺ، پنهنجي زمين، ۽ پنهنجي ثقافت سان محبت ڪري ۽ ان جي حفاظت ڪري.

آخر ۾، ڳوٺاڻو سنڌ اسان جي سڃاڻپ، اسان جي ثقافت، ۽ اسان جي مستقبل جو سنگم آهي. جيڪڏهن اسان اهو سنگم مضبوط رکون، ته ئي اسان جي ايندڙ نسلن کي خوشحال، محفوظ، ۽ روشن زندگي ملي سگهي ٿي. ڳوٺ بچايو، ته سنڌ بچي، ۽ سنڌ بچي ته پاڪستان به پنهنجي اصليت، شان ۽ عزت سان قائم رهي.