1. ڀٽائي جي ڪلام ۾ عورت ۽ خودي جو اڀياس:
سنڌ جي ڌرتيءَ تي جنم وٺندڙ ولي شاعر، شاھ عبداللطيف ڀٽائي، صرف بيتن جو ڀٽ نہ پر پاڻ بہ فڪر جو فنڪار، عشق جو عالم، ۽ روحانيت جو رهنماء آهي. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ عورتن کي فقط حسن جو حوالو نہ بڻايو، بلڪہ ذات جي سچائي، ساڃاھ جي سڏ، ۽ خوديءَ جي تعمير جو استعارو بڻايو. لطيف جي عورت ڪڏهن سسئي آهي، ڪڏهن مارئي، ڪڏهن نوري تہ ڪڏهن سهڻي، پر هر روپ ۾ هوءَ روايتي ريتن کان هٽي، وجوديءَ سوالن جو جواب بڻجي ٿي.
عورت: محبوب نہ، متلاشي حق:
لطيف جي عورت ڪنهن ”محبت جي مسڪين“ جو نالو ناهي، بلڪہ هوءَ خود حق جي حقيقي حاڪم آهي. سسئيءَ جي جدوجهد، مارئيءَ جو عزم، نوريءَ جي عجز، ۽ سهڻيءَ جو عشق، سڀ ۾ هڪ ڳالھ آهي. اها سڏ صرف عشق جي نہ، پر وجود جي صداقت جي سڏ آهي، جيڪا عورتن جي اندروني خوديءَ کي پڌرو ڪري ٿي
مارئي: مزاحمت جي مورتي:
مارئي شاھ لطيف جي شاعريءَ ۾ هڪ انوکو ڪردار آهي، جيڪا جبر جي جڳھ تي جبلت جي سچائيءَ سان بيهڻ جي علامت آهي. هوءَ رڳو وطن سان وفادار نہ، بلڪہ پنهنجي وجودي شناخت، پنهنجي ديس، پنهنجي ڌرتي، پنهنجي حق، پنهنجي ”خودي“ سان وفادار آهي.
واجھائي وَطَنَ کي آئون جي ھت مياس
گور منهنجي سومرا ڪج پنهوارن پاس
ڏج ڏاڏاڻي ڏيھ جي منجهان ولڙين واس
ميائي جياس جي مڙھ وڃي ملير مون
هن بيت ۾ لطيف عورت جي دهقاني، ڌرتي سان محبت، ۽ ڄاڻ جي جرئت کي ڀيٽ ڏئي ٿو. اها مارئي ڪنهن راڄ، جيل، يا سازش جي ماري نہ پر پنهنجي ئي اختيار جي مالڪ آهي. اهو ئي خوديءَ جو اوج آهي.
سهڻي: بيخوفيءَ جي ٻيڙي:
سهڻي، جنهن عشق جي انتها ۾ پاڻ کي سمنڊ جي حوالي ڪري ٿي، اها عورت کي نازڪ نہ پر فيصلي جي سگھ سان ڀرپور وجود ڏيکاري ٿي. هوءَ محبت جي مسافت طئي ڪندي، خوف کي پاڻ تي حاوي ٿيڻ نہ ٿي ڏئي. هوءَ وهڪري جي مخالفت ڪري، محبوب وٽ نہ پر پنهنجي سچ وٽ پهچڻ ٿي چاهي.
ھاواڻان ھلن،ڪپر ڪارونڀار جا
لھرين لڙ لطيف چئي ڀيلي تي ڀلن
جي ڪچي ساڻ ڪھن آڪو تن اوباھيين
هي ”لهر“ صرف سمنڊ نہ آهي، پر سماجي بندش، ذاتي شڪ، ۽ اندروني الجهن آهي، جنهن کي لتاڙي سهڻي پنهنجي خوديءَ سان ملاقات ڪري ٿي.
نوري: عجز مان عظمت:
نوري جي ڪردار ۾ شاھ ڀٽائي اهو ڏيکاري ٿو تہ خودي جي عظمت صرف غرور سان نہ پر عجز ۽ معرفت سان بہ حاصل ٿيندي آهي. نوري رڳو حسن جي ڪري محبوب نہ بڻي، بلڪہ اُها عاجزي، اخلاص، ۽ اندروني صداقت هئي، جنهن کيس محبوبن جي اڳيان به مقبول بڻايو.
مھاڻي جي من ۾ نہ گيرب نہ گاء
نيڻن سين ناز ڪري ريجھائين راء
سمون سڀن ملاء ھيريائين نوڙت سين.
هتي ”خدمت“ صرف جسماني نہ، بلڪہ روحاني تسليم جي علامت آهي، جيڪا عورت جي ادراڪ، خود آگهي، ۽ اخلاص کي ظاهر ڪري ٿي.
لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت روحاني رهبر:
شاھ ڀٽائي عورتن کي صرف مردن جي قصن ۾ قيد نہ ٿو ڪري، پر عورتن کي وجودي سچ جي رهنمائيءَ واري جاءِ تي بيهاري ٿو. سندن محبوب هجڻ ثانوي آهي، سندن شعوري فيصلا ڪرڻ، قرباني ڏيڻ، عشق جي راھ چونڊڻ، ۽ سچ لاءِ سچو بيهڻ اهي سڀ اندروني خوديءَ جا اھڃاڻ آهن.
نتيجو:
شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ عورت نہ ضعيف آهي، نہ رڳو محبوب، نہ فقط داستان جي زينت. هوءَ فڪر جي فرمان، سچ جو سڏ، ۽ خوديءَ جي سڃاڻ آهي. اڄ جي دور ۾ جڏهن عورتن جي خودمختياريءَ جي جاکوڙ جاري آهي، لطيف جي عورت اڳ ئي ساڃاھ جي سنگت بڻجي، راھ ڏيکاري چڪي آهي.
ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ عورتن جي خوديءَ جو اڀياس صرف صنفي مسئلو نہ، پر انساني سچائيءَ جي ڳولا جو نالو آهي، ۽ اها ڳولا اڄ بہ جاري آهي.
2. ڀٽائي ،عورت جرئت ۽ بھادري:
”دلين جا درد، ديس جي ڌيئرن جي دانهين، لطيف جي بيتن ۾ رُوح بڻجي ڳالهايو آهي.“
شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ جو بنيادي جُزو صرف روحانيت يا صوفيت نہ، بلڪہ سماجي شعور، انسان دوستي، ۽ مظلومن جي وڪالت آهي. هن جي شاعريءَ ۾ ”عورت“ صرف اظهار نہ، بلڪہ احتجاج جي اک، سچ جو سڏ، ۽ ضمير تي ڌڪ آهي. جڏهن سماج عورتن کي بندشون، بي عزتيون ۽ خاموشيءَ جا طوق پارائي ٿو، تڏهن شاھ لطيف جي بيتن مان عورت کي آواز، اٿڻ، ۽ وقار جي واھ ملي ٿي.
عورت: سماجي ظلم خلاف جرئت جو اظهار:
شاھ جي شاعريءَ ۾ عورت رڳو حسن جو موضوع نہ آهي. هوءَ پنهنجي سماجي حيثيت جو انڪار ڪري ٿي اُنهن سڀني روايتن جو، جيڪي هن جي حقيقي حيثيت کي دٻائن ٿيون. جيئن تہ مارئي، سهڻي، سسئي، مومل ۽ نوري، هي سڀ عورتون اهڙن معاشرتي دٻائڻ جي خلاف اٿي بيٺيون، جتي عزت جي وڪرو، محبت جي سوديبازي، ۽ اختيارن جي قيد هئي.
شاھ جا بيت فقط عشق نہ، پر عورت جي اصولن تي بيهڻ، استحصال خلاف بي ڌڙڪ بيهڻ جو اظهار آهي.
مارئي: استحصال خلاف وطن جي واٽ:
مارئيءَ کي زور زبردستيءَ سان قيد ڪيو ويو، سندس حُسن کي سياسي هوس جو نشانو بڻايو ويو، پر هوءَ رڳو وطن سان نہ پر پنهنجي وقار، اخلاقي جرئت، ۽ جذباتي پاڪيزگيءَ سان وفادار رهي. هوءَ قيد ۾ رهي پر مقصد جي اڳيان پاڻ نہ وڪجي.
مارئيءَ جو ڪردار عورتن لاءِ همت جو استعارو بڻجي ٿو، جيڪو کيس سُر سان گڏ، سر بلند ڪري ٿو.
سهڻي: پاڻ تي ڀروسو، سچ تي سفر:
سهڻيءَ جو ڪردار بہ هڪ شديد سماجي نظام جو عڪس آهي، جتي هوءَ زبردستيءَ جي شاديءَ، خاندان جي فيصلي، ۽ مردن جي مرضيءَ خلاف پنهنجي اصول تي بيهي ٿي. هوءَ پنهنجو فيصلو پاڻ ڪري ٿي، ڪاري سرد رات کان خوف، دھشت درياءَ جي وهڪرن، ۽ مرڻ جي امڪان کي بہ نظرانداز ڪري ٿي.
هتي عشق جي استعارن ۾ بہ عورت جي ثابت قدمي، قرباني، ۽ احتجاج سمايل آهي. سهڻيءَ جو وهڪرن ۾ وڃڻ، انهي نظام لاءِ چماٽ آهي، جيڪو عورتن کان انتخاب جو حق کسڻ ٿو چاهي.
سسئي: بي گناهيءَ جو بيان:
سسئيءَ جو ڪردار عورت جي استحصال جي هڪ خاموش، پر ڏڪندڙ تصوير آهي. هوءَ پنهنجو پاڻ کي نہ بچائي سگهي، پر سچ جي ساڃاھ کان پٺتي نہ هٽي. هن جو صبر، سوڳ، ۽ واعدي سان وفاداري، لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جي داخلي قوت جو اظهار آهي.
وڃو سڀ وري ائين جي ورن واريون
ڦوڙائي فِراقَ جِي سڄي ڳالھ ڳري
ڀنڀان جن ٻري ڏونگر سي ڏورينديون
سسئي جا بيت انهيءَ درد جو آواز آهن، جيڪو اڄ جي دور جي بہ سوين عورتن جي اکين مان وهي ٿو، پر شاھ لطيف جي زبان سان عزت جي وک بڻجي ٿو.
لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت: سوال بہ، جواب بہ
شاھ جي شاعريءَ ۾ عورت رڳو مظلوم نہ آهي، بلڪہ سوال ڪندڙ، حقيقت ڏيکاريندڙ، ۽ پنهنجي حقن لاءِ بيهندڙ آواز آهي. هوءَ مرد جي سماج، ڍونگي روين، ۽ بي حس روايتن تي سوال بہ ڪري ٿي، ۽ پنهنجي وجود جي اهميت جو احساس بہ ڏياري ٿي.
هوءَ ڪنهن آسماني مدد جي منتظر نہ آهي، بلڪہ اندروني روشنيءَ سان، پنهنجي دردن مان ئي جنگ جو جذبو پيدا ڪري ٿي.
نتيجو:
شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ عورت نہ فقط سونهن، عشق يا جمال آهي، بلڪہ عزم، همت، آواز، ۽ وِقار آهي. هوءَ خاموش تماشائي نہ، بلڪہ ظلم جي سامهون بيهڻ واري ساڃاھ سان ڀريل شعور آهي. لطيف جي بيتن ۾ عورتن جي ڪهاڻيون اسان کي اهو سيکاريون ٿيون تہ:
”عورت ڪنهن بہ حال ۾ وڪامجندڙ بازاري شئي نہ، پر صحيح فيصلن جي مالڪ، جذبي جي رهنما، ۽ سچ جي سچائيءَ سان زندھ رھي ٿي.“
اڄ بہ جيڪڏهن اسان لطيف جي بيتن کي سماجي تنقيد جي روشنيءَ سان پڙهون، تہ عورتن جي حقن جي نئين واٽ کلندي، جتي خاموشيءَ جي بدران همت جا ساز وڄن ٿا.
3. ڀٽائي جي ڪلام ۾ عورت جو سماجي ڪردار:
”لطيف جي عورت رڳو بيتن جي زينت نہ، پر سماج جي ضمير جي زبان آهي.“
شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ جو بنيادي محور ”انسانيت“ آهي، جنهن ۾ عورت جي حيثيت صرف جذباتي جذبي تائين محدود نہ پر سماجي تبديليءَ جي سگھ طور ظاهر ٿيل آهي. ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ عورتن جا ڪردار شاعراڻي علامتون نہ، بلڪہ سماجي حوصلي، قومي غيرت، سچ جي ڳولا ۽ وقار جي واٽ تي گامزن وجود آهن.
مارئي: ڌرتيءَ سان وفاداريءَ جو پيڪر:
مارئي جو ڪردار سماجي شعور جي آبشار آهي. هوءَ محبت، وطنيت، ۽ سچائيءَ جي اهڙي علامت آهي جيڪا سماجي بي انصافي، مرد جي غلبہ، ۽ سياسي ظلم خلاف خاموش مزاحمت جي صورت آهي.
مارئي عورت جي اهڙي تصوير پيش ڪري ٿي، جيڪا سماج جي غير انساني ڍانچي خلاف بي خوف بيهڻ جي سگھ رکي ٿي. هوءَ سياسي قيد، ذاتي لالچ، ۽ جسماني جبر جي اڳيان وڪامڻ کان انڪار ڪري عزت ۽ ڌرتيءَ جي تشخص لاءِ عظيم مثال بڻجي ٿي.
سهڻي: سماجي بندش خلاف بيخوف بغاوت:
سهڻيءَ جي ڪهاڻي ۾ عورت جو ڪردار فيصلي جي آزادي، محبت جي ايمانداري، ۽ رسمن جي رد جو اظهار آهي. سهڻي سماجي مرضيءَ خلاف پنهنجو عشق چونڊي ٿي، ۽ پاڻ کي ”پرين جي پار“ وٺي وڃڻ لاءِ قرباني ڏئي ٿي.
سهڻيءَ جي اڀياس مان لطيف اهو ظاهر ڪري ٿو تہ عورت غير سماجي فيصلا مڃڻ جي پابند ناھي، بلڪہ پنهنجي احساسن جي مالڪ آهي. اها حقيقي فڪر جي روشنيءَ ۾ پنهنجي واٽ پاڻ چونڊي ٿي.
سسئي: بي انصافيءَ جي نظام جي خلاف ڪردار:
سسئي جو ڪردار اسان جي سامهون هڪ اهڙي عورت آڻي ٿو جيڪا ظلم ۽ ناانصافيءَ جي خلاف صداقت جي راھ تي هلندي آهي. سسئي، قيد، سازشن، ۽ ڌوڪي جي باوجود پنهنجن اصولن کان نہ ٿي هٽي. هوءَ ”سچ“ جي مسافر آهي.
سسئي عورت جي سماجي اخلاقيات، عدم تشدد، ۽ روحاني پختگي جو نمونو آهي. هوءَ ظلم جي نظام سان ويڙھ ڪري ٿي، پر پنهنجي سچ تي قائم رهي ٿي.
نوري: عجز مان عظمت جي تلاش:
نوريءَ جي ڪردار ۾ لطيف عورت لاءِ اهڙي سماجي حيثيت رکي ٿو، جتي عاجزي، اخلاص، ۽ نفس جي سڌاري ذريعي عزت ملي ٿي. هوءَ بادشاھ جي حضور ۾ بہ خدمت، انڪساري ۽ اخلاق سان امر بڻجي بيهي ٿي.
نوري عورت جي سماجي ڪردار کي اخلاقي عظمت ۽ وقار جو مقام ڏئي ٿي، جتي عشق جي قبوليت جذبي نہ پر اخلاص جي قوت تي ٻڌل آهي. شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ جي عورت خاموش، مجبور، پٺتي پيل، يا محتاج نہ آهي. هوءَ سماج جي حرڪت، فڪر جي روشني، ضمير جي اک، ۽ حوصلي جي همت آهي. لطيف عورت کي ڏسڻ جي جيڪا واٽ پيش ڪئي آهي، اها عزت، فيصلي، ساڃاھ، ۽ قربانيءَ جي واٽ آهي.اها عورت فقط ”عشق جي داستان“ نہ، پر ”انسانيت جي آواز“ آهي. هن جي سچائي لطيف جي بيتن جي ساز سان گڏ سماج جي ڪنن تائين پهچي، سچ جي سرمست راھ تي ڌڪ هڻي ٿي.
نتيجو:
شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام ۾ عورت صرف جمال جو جلوو نہ، بلڪہ سماج جي سچائي، دردن جي درمان، ۽ حوصلي جي حرڪت آهي. هوءَ مڙهيل ظالمانا فيصلا نہ مڃيندڙ، ذاتي سچ کي اهميت ڏيندڙ، ۽ سماج جي هر جبر جي سامهون بي خوف بيهندڙ آهي.
لطيف جي شاعريءَ جي عورت اسان کي سيکاري ٿي تہ ”عورت جي عزت لفظن ۾ نہ، پر فيصلي، همت، ۽ ساڃاھ ۾ آهي.“