قديم رسمن جو زهر: سنڌ ۾ عورتن جي مايوسي ۽ سماج جي پٺتي پوڻ جا سبب ـ قمر زمان کوسو

سنڌ، جيڪا صديون اڳ علم، محبت، همدردي ۽ انسانيت جي ڌرتي سڏي ويندي هئي، اڄ بہ پنهنجي ثقافتي، سونهن ۽ روايتن جي ڪري سڃاتي وڃي ٿي. پر ان سونهن جي پردي پٺيان ڪيترائي اهڙا زهر بہ لڪل آهن، جيڪي سماج جي ترقيءَ ۾ وڏو روڪ بڻيل آهن. انهن زهرن مان سڀ کان خطرناڪ زهر آهي. قديم ۽ فرسودہ رسمن جو تسلط. اهي رسمون، جيڪي شايد ڪنهن دور ۾ سماجي تنظيم ۽ توازن لاءِ لاڳو ڪيون ويون هيون، اڄ جديد دور ۾ انساني ترقيءَ لاءِ وڏو خطرو بڻجي ويون آهن.

سنڌ جي ڪيترن ئي علائقن ۾ اڃا تائين سڀاءُ ۽ سوچ پراڻن رواجن جي قيد ۾ آهي. ماڻهو تعليم، ٽيڪنالاجي، ۽ جديديت جي ڳالهہ تہ ڪن ٿا، پر روزاني زندگيءَ ۾ اڃا تائين اهي روايتي بندشن سان جڪڙيل آهن. اهي روايتون، خاص طور تي عورتن جي زندگيءَ تي گهرو اثر ڇڏين ٿيون.

سنڌي سماج ۾ عورت کي ”عزت جو نشان“ تہ ضرور چيو وڃي ٿو، پر حقيقت ۾ کيس آزادي ۽ اختيار کان محروم رکيو ويو آهي. شاديءَ جا فيصلو، تعليم، نوڪري، ۽ پنهنجي زندگي بابت چونڊ ڪرڻ جو حق اڃا تائين گهڻين عورتن کي حاصل ناهي. ان حالت جو مکيہ ڪارڻ اهي پراڻيون رسمون آهن، جيڪي مرداڻي انا، سماجي ريتن ۽ غلط عزت جي تصور تي ٻڌل آهن.

قديم رسمن جو اهو زهر نہ رڳو عورتن جي زندگي کي زنجيرن ۾ جڪڙيندو رهيو آهي، پر سڄي سماج جي ترقيءَ کي بہ روڪيندو رهيو آهي. ڇو تہ جڏهن آباديءَ جو اڌ حصو. يعني عورتون: مايوس، دٻايل ۽ بغير اختيار جي زندگي گذارين ٿيون، تڏهن ڪو بہ سماج اڳتي نٿو وڌي سگهي.

سنڌي سماج ۾ ڪيترين اهڙين رسمن جو وجود اڄ بہ قائم آهي، جيڪي وقت سان گڏ ختم ٿيڻ بدران وڌيڪ مضبوط ٿي ويون آهن. مثال طور:

ڪاروڪاري:

هي رسم سنڌي سماج لاءِ هڪ ڪارو داغ بڻجي چڪي آهي. عورت جي زندگيءَ تي شڪ ڪري، بنا عدالت ۽ بنا ثبوت جي کيس قتل ڪرڻ جهڙو عمل نہ رڳو عورت جي حقن جي لتاڙ آهي، پر انسانيت جي بہ توهين آهي. ڪاروڪاري جي رسم ڪيترن ئي معصومن جون زندگيون ختم ڪري ڇڏيون آهن، ۽ اڄ بہ ڪجهہ علائقن ۾ اها ”غيرت“ جي نالي تي جائز سمجهي وڃي ٿي.

ٻارن جي شاديون:

اڃا تائين ڪيترن ڳوٺن ۾ ننڍي عمر جون ڇوڪريون شاديءَ جي ذميدارين ۾ ٻڌيون وڃن ٿيون، جن کي تعليم ۽ پنهنجي خوابن پويان وڃڻ جو موقعو ئي نٿو ملي.

ڀيٽ ڏيڻ ۽ عورت کي مال طور استعمال ڪرڻ:

ڪجهہ قبيلا عورتن کي تڪرار حل ڪرڻ لاءِ ”ڀيٽ“ طور ڏين ٿا. اهو رواج عورت کي انسان نہ، پر ملڪيت طور پيش ڪري ٿو، جيڪو انساني وقار جي سراسر ڀڃڪڙي آهي.

تعليم کان محرومي:

ڪيترين عورتن کي تعليم وٺڻ جي اجازت ناهي. ڪيترائي والدين چون ٿا تہ ”عورت لاءِ تعليم جي ڇا ضرورت؟“ اهڙي سوچ سماجي زوال جو بنيادي سبب آهي.

قديم رسمن جو زهر:

سنڌ ۾ عورتن جي مايوسي ۽ سماج جي پٺتي پوڻ جا سبب، قديم رسمن جو اثر سنڌي سماج جي هر پرت ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ڳوٺ، شهر، تعليم، سياست ۽ گهرايل نظام ۾ بہ انهن رواجن جا پاڇا ڇانيل آهن. هي رسمون نہ صرف عورتن جي زندگيءَ کي محدود ڪن ٿيون پر مردن جي سوچ کي بہ زنجيرن ۾ جڪڙين ٿيون، جنهن ڪري سماجي ترقي جو وهڪرو بيهجي وڃي ٿو.

ڪاروڪاري جو ناسور:

ڪاروڪاري جي رسم سنڌ ۾ صديون پراڻي روايت آهي، جيڪا ”غيرت“ جي نالي تي عورت جي زندگي ختم ڪرڻ جو جواز بڻجي چڪي آهي. ڪيترائي مرد پنهنجي انا، شڪ يا ذاتي دشمنيءَ جي نتيجي ۾ عورتن کي ڪاري قرار ڏئي مارين ٿا، ۽ سماج ان کي ”غيرت مند“ عمل طور قبول ڪري ٿو. هي رواج نہ رڳو عورتن جي زندگيءَ لاءِ خطرو آهي، پر اهو سماجي انصاف جي بنيادن کي بہ تباه ڪري ٿو. ڪاروڪاري جي نالي تي قتل ڪندڙ اڪثر ماڻهو سزا کان بچي وڃن ٿا، ڇاڪاڻ⁠ تہ علائقائي رسمن ۾ ان کي جائز سمجهيو وڃي ٿو. ان عمل سان عورتن ۾ مايوسي، خوف ۽ بيبسي وڌي وئي آهي.

ونڊ ۽ ڀيٽ ڏيڻ:

سنڌ جي ڪن ڳوٺاڻن علائقن ۾، جڏهن ٻن ڌرين ۾ جهيڙو ٿئي ٿو، تہ ان جو حل ڳوٺ يا قبيلي جا وڏا عورت کي ”ڀيٽ“ طور ڏيڻ ۾ سمجهندا آهن. ان عمل کي ”ونڊ ڏيڻ“ يا ”سوارا“ سڏيو وڃي ٿو. هي رسم عورت کي صرف هڪ معاملي جو اوزار بڻائي ٿي. هوءَ پنهنجي مرضي کانسواءِ اجنبي ماڻهن جي گهر ۾ موڪلي وڃي ٿي، جتي نہ کيس عزت ملندي آهي، نہ تحفظ.

اهڙيون رسمون عورت جي شخصيت، عزت ۽ نفسياتي سڪون کي تباه ڪري ڇڏين ٿيون. هڪ سماج جتي عورت پاڻ بابت فيصلا نٿي ڪري سگهي، اتي انصاف ۽ برابري جو تصور ڪيئن ممڪن ٿي سگهي ٿو؟

شاديءَ ۾ زبردستي ۽ ننڍي عمر جون شاديون:

سنڌ جي ڪيترن علائقن ۾ ننڍين ڇوڪرين جي شادي اڃا تائين عام ڳالهہ آهي. والدين معاشي مفادن يا خانداني ريتن سبب پنهنجي ٻارن جون زندگيون قربان ڪري ڇڏين ٿا. هڪ 13 يا 14 ورهين جي ڇوڪري کي زال بڻائڻ نہ رڳو ظالمانہ آهي، پر انساني حقن جي خلاف بہ آهي. اهڙي شاديءَ جو نتيجو اڪثر ڪري عورت جي تعليم جي خاتمي، صحت جي خرابين، ۽ زندگيءَ جي مايوسي ۾ نڪرندو آهي. عورت پنهنجي زندگيءَ جي هر موڙ تي پرڏيهي ۽ بي وس محسوس ڪري ٿي، جنهن ڪري سماج ۾ بيچيني وڌي ٿي.

تعليم ۽ روزگار کان محرومي:

قديم رسمن جو هڪ وڏو نقصان اهو آهي تہ اهي عورتن کي تعليم ۽ روزگار کان پري رکن ٿيون. ڪيترائي والدين چون ٿا تہ ”عورت لاءِ پڙهڻ جي ضرورت ناهي، ڇو تہ کيس تہ گهر سنڀالڻو آهي.“ هي سوچ عورت کي علم کان محروم رکي ٿي، جنهن جو اثر ايندڙ نسلن تي بہ پوي ٿو. جڏهن ماءُ غير تعليمي هوندي آهي تہ ٻار بہ علم کان پري رهن ٿا، ۽ اهڙيءَ ريت سماج هميشہ پٺتي رهندو آهي.

تعليم ئي اها ڪنجي آهي جيڪا سماجي برابريءَ ۽ ترقيءَ جا در کوليندي آهي، پر بدقسمتيءَ سان سنڌ جي ڪيترن علائقن ۾ هي دروازو اڃا تائين بند آهي.

عورت جي عزت کي غيرت سان ڳنڍڻ جو زهر:

سنڌي سماج ۾ عورت جي عزت کي خاندان جي ”غيرت“ سان ڳنڍي ڇڏيو ويو آهي. هڪ معمولي ڳالهہ تي بہ عورت کي ذليل، تشدد جو شڪار يا قتل ڪيو ويندو آهي. غيرت جي نالي تي ظلم، مرد کي خودمختياري ڏئي ٿو تہ هو عورت تي ڪنٽرول رکندو رهي. اهڙي سماج ۾ مرد کي عزت، طاقت ۽ اختيار ملي ٿو، جڏهن⁠ تہ عورت خوف ۽ غلاميءَ ۾ جيئري دفن ٿي وڃي ٿي.

رسمن جو نفسياتي ۽ سماجي اثر:

اهي روايتون عورتن جي نفسياتي صحت کي بہ تباه ڪري ڇڏين ٿيون. هڪ عورت جيڪا ننڍپڻ کان ٻڌي ٿي تہ ”تون ڪمزور آهين، توکي مرد جي حڪم ۾ رهڻو آهي“. اھا عورت پوءِ آهستي آهستي پاڻ تي اعتبار وڃائي ويهندي آهي.

نتيجي ۾ هوءَ پنهنجي خواهشن، قابليت ۽ زندگيءَ جا امڪان وڃائي ويهندي آهي. اهڙي مايوسي نہ صرف فردي سطح تي نقصانڪار آهي، پر سڄي سماج جي ترقيءَ لاءِ بہ تباه ڪندڙ آهي.

مرداڻي انا ۽ سماجي رويا:

قديم رسمن جي پٺيان هڪ وڏو عنصر مرداڻي انا آهي. مرد پنهنجي برتريءَ کي قائم رکڻ لاءِ عورتن کي غلام بڻائي رکڻ چاهي ٿو. اهو سماجي ذهن جو ايترو مضبوط حصو بڻجي ويو آهي جو ڪيترائي ماڻهو انهن رسمن کي ”تقدير“ يا ”روايت“ سمجهي قبول ڪن ٿا.

ان ذهنيت کي بدلائڻ لاءِ صرف قانون نہ، پر سماجي شعور ۽ تعليم ضروري آھي. تاريخ شاهد آهي تہ ڪو بہ سماج هميشہ هڪجهڙو نہ رهيو آهي۔ تبديلي هر دور ۾ ايندي رهي آهي، ۽ جيڪي قومون ان تبديلي کي قبول ڪنديون رهيون آهن، سي ترقي ڪري ويون آهن۔ سنڌي سماج بہ، جيتوڻيڪ قديم رسمن جي زنجيرن ۾ جڪڙيل آهي، پر ان ۾ تبديليءَ جا اشارا موجود آهن۔ جديد تعليم، قانون، ميڊيا ۽ ٽيڪنالاجي جي اچڻ سان عورتن جي زندگيءَ ۾ اميد جا نوان در کولجڻ لڳا آهن۔

تعليم: تبديليءَ جي ڪنجي:

تعليم ئي اها طاقت آهي جيڪا ذهن جا تالا کوليندي آهي۔ جڏهن ڇوڪريون پڙهڻ شروع ڪنديون آهن، تڏهن هو پنهنجو ۽ سماج جو فڪر بدلائينديون آهن۔ سنڌ جي ڪيترن ئي علائقن ۾، خاص طور تي شهرن ۾، هاڻي ڇوڪرين لاءِ اسڪول ۽ ڪاليج وڌي رهيا آهن۔

تعليم يافتہ عورت صرف پنهنجي حقن کان واقف نٿي ٿئي، پر ٻين کي بہ شعور ڏيڻ جي سگهہ رکي ٿي۔ هوءَ گهر ۾ ٻارن کي برابري، عزت ۽ انصاف جا قدر سيکاري ٿي۔ جڏهن تعليم هر گهر تائين پهچندي، تڏهن ئي اهي پراڻيون روايتون پنهنجو زور وڃائي ويهنديون۔

قانوني تحفظ ۽ عورتن جا حق:

سنڌ ۾ ڪيترن سالن کان عورتن جي تحفظ لاءِ قانون سازي ٿي آهي۔ ”غيرت جي نالي تي قتل“ خلاف قانون، ”زبردستي شادي“ خلاف قانون، ۽ ”وراثت ۾ حق“ بابت قانون عورتن جي حقن جي حفاظت لاءِ اهم قدم آهن، پر مسئلو اهو آهي تہ اهي قانون رڳو ڪتابن تائين محدود آهن۔ عملدرآمد لاءِ سياسي ۽ سماجي خواهش ضروري آهي۔ جيڪڏهن حڪومت ۽ عدليہ انهن قانونن تي سختيءَ سان عمل ڪرائين، تہ ڪيترن ئي عورتن جون زندگيون بچي سگهن ٿيون۔ ان سان گڏ، عورتن کي پنهنجا حق ڄاڻڻ ۽ استعمال ڪرڻ جي حوصلا افزائي ڪرڻ ضروري آهي۔

ميڊيا ۽ سوشل ميڊيا جو ڪردار:

نئين دور ۾ ميڊيا تبديليءَ جو سڀ کان طاقتور اوزار بڻجي چڪي آهي۔ ٽي وي ڊراما، فلمن، ۽ سوشل ميڊيا جي ذريعي عورتن جي حقن بابت شعور وڌي رهيو آهي۔ سنڌي صحافت ۽ سوشل ميڊيا تي بہ ڪيترائي نوجوان عورتن جي حقن لاءِ آواز اٿاري رهيا آهن۔ يوٽيوب، فيس بڪ ۽ واٽس ايپ جهڙن پليٽفارمن ذريعي ڳوٺاڻن علائقن جون عورتون پنهنجا مسئلا ظاهر ڪري رهيون آهن، جيڪي اڳ ڪنهن تائين پهچ ئي نہ سگهندا هئا۔ اهو سماجي دٻاءُ تبديلين لاءِ رستو کولڻ لڳو آهي۔

ٽيڪنالاجي ۽ نئون شعور؛

ٽيڪنالاجيءَ جو وڏو ڪمال اهو آهي تہ ان علم ۽ ڄاڻ کي عام ڪيو آهي۔ هاڻي هڪ ڇوڪري، جيڪا ڳوٺ ۾ ويٺي آهي، انٽرنيٽ ذريعي دنيا جي عورتن جي ڪهاڻين مان سکڻ ٿي سگهي ٿي۔ انٽرنيٽ ۽ موبائل فون عورتن لاءِ هڪ نئون هٿيار بڻجي چڪا آهن، جن جي ذريعي هو پنهنجن حقن، موقعن ۽ علم تائين رسائي حاصل ڪري رهيون آهن۔ ڪيتريون ئي عورتون آن لائين ڪاروبار ڪري رهيون آهن، گهر ويٺي معاشي طور مضبوط ٿي رهيون آهن۔ اهو سڀ ڪجهہ قديم رسمن جي قيد کي ڪمزور ڪري رهيو آهي۔

نئين نسل جو بدلجندڙ رويو:

جديد نسل، خاص طور تي نوجوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون، اڳوڻي نسل جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ شعور رکن ٿا۔ هو برابريءَ، عورتن جي آزادي، ۽ انساني حقن بابت ڳالهائين ٿا۔ تعليم ۽ ميڊيا جي ڪري سندن سوچ وسيع ٿي رهي آهي۔

هاڻي ڪيترائي نوجوان والدين پنهنجي ڌيئرين کي پڙهائڻ ۽ پنهنجي مرضيءَ سان شادي ڪرڻ جي اجازت ڏين ٿا۔ اهو رجحان سست رفتاري سان سهي، پر تبديليءَ جي علامت آهي۔

عورتن جي تحريڪون ۽ جدوجهد:

سنڌ ۾ عورتن جي حقن لاءِ ڪيترائي تنظيمون ۽ عورت اڳواڻ ڪم ڪري رهيا آهن۔ هي تنظيمون نہ صرف قانوني مدد فراهم ڪن ٿيون پر شعور بہ پيدا ڪن ٿيون۔ جيئن تہ عورت مارچ، عورتن جا فورم، ۽ سماجي آگهي مهمون سماج ۾ هڪ نئون فڪر پيدا ڪري رهيون آهن۔ اهي تحريڪون عورت کي اهو احساس ڏيارين ٿيون تہ هوءَ اڪيلي ناهي، بلڪہ هزارين عورتون سندس ساٿ ۾ آهن۔

مردن جو مثبت ڪردار:

تبديلي صرف عورتن جي جدوجهد سان نہ ايندي، پر مردن جي شعور سان بہ جڙيل آهي۔ سنڌ ۾ ڪيترائي باشعور مرد پڻ هاڻي عورتن جي حقن جي حمايت ڪن ٿا۔ هو چون ٿا تہ برابريءَ جو مطلب مقابلو نہ پر گڏيل ترقي آهي۔ جيڪڏهن مرد پنهنجي سوچ بدلائن، تہ اهي ئي پراڻيون رسمون پاڻمرادو ختم ٿي سگهن ٿيون، ڇو⁠تہ اهي مرد ئي آهن جن وٽ روايتي طاقت ۽ فيصلا ڪرڻ جو اختيار آهي۔

سنڌي سماج ۾ قديم رسمن جي زنجيرن کي ٽوڙڻ آسان نہ آهي، پر ممڪن ضرور آهي۔ تعليم، قانون، ميڊيا ۽ ٽيڪنالاجي جي مدد سان تبديليءَ جو سفر شروع ٿي چڪو آهي۔

هاڻي اهو سماج تي دارومدار رکي ٿو تہ هو ڪيترو جلدي پنهنجي روايتن کي نئين فڪر سان هم آهنگ ڪري ٿو.

سنڌي سماج جي تاريخ گهڻي پراڻي ۽ امير ثقافتي ورثي سان ڀرپور آهي، پر هن ورثي ۾ ڪجهہ اهڙا رواجي زهر بہ شامل ٿي ويا آهن، جيڪي انساني ترقيءَ کي روڪي رهيا آهن۔ قديم رسمن جي غلاميءَ سبب عورتن جي زندگي محدود، مردن جي سوچ بند، ۽ سماج جي رفتار سست ٿي وئي آهي۔ اهو احساس ڪرڻ ضروري آهي تہ جيڪڏهن سماج کي اڳتي وڌائڻو آهي، تہ پهرين انهن رسمن کي ختم ڪرڻو پوندو، جيڪي انسانيت جي بنيادي اصولن جي خلاف آهن۔

ذهني آزادي سڀ کان پهريون قدم:

ڪابہ تبديلي قانون، حڪم يا حڪمت عملي سان نٿي اچي، جيستائين ماڻهو پنهنجي سوچ نہ بدلائن۔

سنڌي سماج کي اهو سمجهڻ گهرجي تہ ”غيرت“، ”روايت“ ۽ ”عزت“ جا تصور انسان جي عزت کان مٿانهہ ناهن۔ هر گهر ۾ والدين کي پنهنجن ٻارن، خاص طور تي پٽن کي اهو سيکارڻ گهرجي تہ عورت بہ انسان آهي، نہ ملڪيت، نہ بار۔ ذهني آزادي ئي اها ڪنجي آهي، جيڪا باقي سڀئي دروازا کوليندي۔

تعليم جو عام ٿيڻ لازمي آهي:

جيستائين هر ڇوڪريءَ کي تعليم تائين رسائي حاصل نہ ٿيندي، تبديلي ممڪن ناهي۔

حڪومت کي گهرجي تہ ڳوٺاڻن علائقن ۾ ڇوڪرين لاءِ اسڪولن جو جال وڇائي، عورت استادن کي تربيت ڏئي، ۽ والدين کي حوصلا افزائي ڪري۔ تعليم رڳو ڪتابي علم نہ، پر زندگيءَ جي شعور، خود اعتمادي ۽ فيصلو ڪرڻ جي صلاحيت پيدا ڪري ٿي۔ جيڪڏهن سنڌ جون ڇوڪريون پڙهيل هونديون تہ اهي پاڻمرادو سماج کي نئين رخ تي آڻينديون۔

قانون تي عمل ڪرائڻ ۽ عدالتي انصاف:

سنڌ ۾ عورتن جي حقن بابت ڪيترائي قانون موجود آهن، پر انهن تي صحيح عملدرآمد نٿو ٿئي۔ ڪاروڪاري، زبردستي شادي، ۽ ڀيٽ ڏيڻ جهڙن عملن ۾ ملوث ماڻهن کي بي ڌڙڪ سزا ڏيڻ ضروري آهي۔ حڪومت کي عورتن لاءِ ليگل ايڊ سينٽرز ۽ پناهگاهون وڌائڻ گهرجن، جتي هوءَ تحفظ ۽ انصاف حاصل ڪري سگهي۔ انصاف جو عمل تڪڙو ۽ غيرجانبدار هئڻ گهرجي، تہ جيئن ظالم کي سزا ۽ مظلوم کي اميد ملي۔

ميڊيا ۾ مثبت ڪردار:

سنڌي ميڊيا کي گهرجي تہ عورتن جي مسئلن کي سنجيدگيءَ سان پيش ڪري، نہ صرف جذباتي خبرن جي صورت ۾۔ ڊرامن، ٽي وي پروگرامز ۽ سوشل ميڊيا مهمن ذريعي ماڻهن کي سيکارڻ گهرجي تہ روايتن کان وڏو قدر انسانيت آهي۔

ميڊيا کي اهو پيغام ڏيڻ گهرجي تہ عورت جي طاقت سماج جي طاقت آهي۔ معاشي بااختياريءَ ذريعي آزادي. جيستائين عورت مالي طور مضبوط نہ ٿيندي، تيسين هوءَ مڪمل آزاد نہ ٿيندي۔ حڪومت، اين جي اوز ۽ خانگي شعبي کي گڏجي عورتن لاءِ روزگار جا موقعا پيدا ڪرڻ گهرجن. جيئن تہ هٿ جو هنر، آن لائين ڪم، ۽ عورتن لاءِ ڪاروباري قرض۔ جڏهن عورت پنهنجي ڪمائيءَ سان پنهنجو گهر هلائيندي، تڏهن سماج پاڻمرادو سندس قدر ڪرڻ سکندو۔

مردن کي تبديليءَ جو ساٿي بڻائڻ:

هر سماجي تبديليءَ ۾ مردن جو ڪردار اهم آهي۔ سنڌي سماج ۾ مرد کي عزت، طاقت ۽ فيصلي جو مرڪز سمجهيو وڃي ٿو، تنهنڪري جيڪڏهن هو پنهنجو رويو بدلائين، تہ تبديليءَ جي رفتار ڏاڍي تيز ٿي سگهي ٿي۔ مردن کي اهو سيکارڻ ضروري آهي تہ عورت جي عزت ڪرڻ سندن غيرت کي گهٽائي نٿي، پر وڌائي ٿي۔ جيڪڏهن مرد پنهنجي پٽن ۽ ڀائرن کي عورتن لاءِ عزت جو سبق ڏين، تہ ايندڙ نسل وڌيڪ مهذب ۽ انصاف پسند ٿيندو۔ نئين نسل جي شعور کي محفوظ رکڻ اڄ جي نوجوان نسل ۾ تبديليءَ جا اشارا واضح آهن۔ هو تعليم، ميڊيا ۽ دنيا سان رابطي جي ذريعي نئين سوچ رکين ٿا، پر ان سوچ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ سماج جي مدد ضروري آهي۔

اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ”انساني حقن“ ۽ ”برابري“ بابت سبق پڙهايا وڃن، تہ جيئن نئين نسل ۾ صنفي برابريءَ جو تصور پختو ٿئي۔

عورتن جي جدوجهد جو احترام:

جيڪي عورتون پنهنجي حقن لاءِ آواز اٿارين ٿيون، انهن کي معاشري جي طعنن بدران حوصلا افزائي ڏيڻ گهرجي۔ اهي ئي عورتون ايندڙ نسلن لاءِ رستو هموار ڪري رهيون آهن۔ سنڌ جي تاريخ ۾ عورتون هميشہ بهادر رهيون آهن ــ چاهي اها مارويءَ جي وفاداري هجي يا روحبانوءَ جي همت. اڄ جي عورت بہ ان تسلسل جو حصو آهي، جنهن کي عزت ڏيڻ سماج جو فرض آهي۔ قديم رسمن جو زهر سنڌي سماج جي رڳن ۾ گهري ويٺو آهي، پر اميد جا ڏيئا اڃا روشن آهن۔

جيڪڏهن تعليم، انصاف، ميڊيا ۽ سماجي شعور گڏجي ڪم ڪن، تہ اهو زهر ختم ٿي سگهي ٿو۔ سماج کي اهو سمجهڻ گهرجي تہ عورت دشمن روايتون اصل ۾ انسان دشمن آهن، ۽ جڏهن عورت خوش، تعليم يافتہ ۽ آزاد ٿيندي، تڏهن ئي سماج خوشحال ٿيندو۔ سنڌي سماج کي هاڻي اهو فيصلو ڪرڻو آهي تہ ڇا اهو ماضيءَ جي قيد ۾ رهندو، يا نئين دور ۾ انصاف، برابري ۽ محبت سان اڳتي وڌندو۔ تبديليءَ جو سفر ڊگهو ضرور آهي، پر ممڪن آهي ــ جيڪڏهن هر فرد پنهنجي اندر جي ”غيرت“ کي انسانيت سان بدلائي ڇڏي۔