پاڪ–افغان جنگ، ايران–عراق جنگ ۽ مسلمانن کي غيرمستحڪم ڪرڻ لاءِ پرڏيهي مداخلت ـ قمر زمان کوسو

جديد عالمي سياست جو اهو تسلسل آهي جنهن ۾ طاقتور ملڪن پنهنجي مفادن، وسيلن تي قبضي، جاگرافيائي اثر، مذهبي ڌربندي ۽ عالمي حڪمت عملين کي اڳتي وڌائڻ لاءِ مسلمان ملڪن کي جنگن، اندروني تڪرارن، مذهبي فرقيت ۽ وسيلا نہ ملڻ واري بحران ۾ ڌڪي ڇڏيو، جنهن جا نتيجا صرف ملڪ، سرحدون يا حڪومتون نہ پر پوري مسلمان دنيا جي سياسي، اقتصادي ۽ سماجي ڍانچي کي اندر کان گهائل ڪري ڇڏيو. هن سموري صورتحال کي سمجهڻ لاءِ لازمي آهي تہ انهن ٻن وڏين جنگن جو پس منظر، انهن جا محرڪ، انهن جا حقيقي سبب، پرڏيهي طاقتور ملڪن جا مقصد ۽ مسلمان دنيا تي پيل ڊگهي اثرن جو گهرو جائزو وٺجي، ڇو⁠تہ هي جنگون فقط حادثاتي يا اوچتون نہ هيون پر هڪ منظم عالمي حڪمت عملي جو حصو هيون جن جو مقصد مسلمان دنيا کي پاڻ ۾ ورهائڻ، ڪمزور ڪرڻ، باهمي جنگن ۾ الجهائڻ ۽ انهن وسيلن جو ڪنٽرول هٿ ڪرڻ هو جيڪي دنيا جي معاشي، فوجي ۽ توانائي واري السياسة لاءِ اهم آهن. پاڪستان ۽ افغانستان جي وچ ۾ جيڪا جنگ سرد جنگ جي پس منظر ۾ شروع ٿي، اها حقيقت ۾ ٻن ملڪن جي تڪرار کان گهڻو وڏي هئي. سوويت يونين 1979ع ۾ افغانستان تي قبضي لاءِ آيو، پر اصل ٽڪراءُ سوويت يونين ۽ آمريڪا جي وچ ۾ طاقت جي ورهاست بابت هو. افغانستان فقط ميدان بڻجي ويو. آمريڪا، سعودي عرب ۽ ڪيترن ئي مغربي ملڪن ”مجاهدين“ کي هٿيار، پيسو، ٽريننگ ۽ حڪمت عملي ڏئي سوويت يونين جي خلاف استعمال ڪيو. پاڪستان ان ۾ فرنٽ لائن اسٽِيٽ طور شامل ٿيو. نتيجو اهو ٿيو تہ افغانستان جي آزادي تہ حاصل ٿي پر ملڪ پوري طرح تباه ٿي ويو، هٿيار هر طرف پکڙجي ويا، نسلون جنگن ۾ پلجن ٿيون، تعليم، معيشت، انفراسٽرڪچر ۽ حڪومت جو ڍانچو تڙپي ٽٽل رهيو. پاڪستان ۾ لکين افغان پناهگير اچي ويا، هٿيار ۽ منشيات جو وهڪرو وڌيو، ڪالعدم تنظيمن کي زمين ملي، ۽ ملڪ اندر انتهاپسندي وڌي. سرد جنگ ختم ٿي پر افغانستان ۽ پاڪستان لاءِ جنگ جو زهر ختم نہ ٿيو. آمريڪا، روس، ايران، چين ۽ وچ ايشيا جي ملڪن جا مفاد هن علائقي ۾ ٽڪرائي رهيا هئا. طالبان جو اڀار بہ ان عالمي خلا جو نتيجو هو جيڪو سوويت نڪرڻ کان پوءِ پيدا ٿيو. 2001ع کان پوءِ جڏهن آمريڪا ٻيهر افغانستان ۾ داخل ٿيو، تڏهن پاڪستان هڪ ٻي تباهي واري جنگ ۾ ڦاسي ويو. خودڪش دهشتگردي، آپريشن، سرحدي ڇڪتاڻ، ۽ معاشي بدحالي پاڪستان ۽ افغانستان ٻنهي کي وڌيڪ ڪمزور ڪيو. پرڏيهي قوتن لاءِ هن جنگ جا مقصد پورا ٿيا ڇو⁠تہ انهن کي هڪ اهڙو خطو مليو جيڪو دههائن تائين عدم استحڪام جو شڪار رهيو ۽ طاقتور ملڪن لاءِ سياسي اثر وجهڻ آسان رهيو. ايران–عراق جنگ بہ مسلمان دنيا جي برباديءَ جو هڪ وڏو مثال آهي. هي جنگ 1980ع کان 1988ع تائين جاري رهي ۽ مسلمان دنيا جي ٻن وڏن ملڪن کي هڪ ٻئي جي خلاف وڙهائڻ ۾ پرڏيهي قوتن جو بنيادي هٿ هو. عراق جي صدام حسين کي آمريڪا، يورپ، خليجي ملڪن ۽ ڪيترن ئي مغربي طاقتن کان مدد ملي تہ جيئن ايران جو اسلامي انقلاب اڳتي نہ وڌي سگهي. ايران انقلاب کان پوءِ آمريڪا کان الڳ ٿي چڪو هو، تنهنڪري مغربي ملڪ نہ چاهيندا هئا تہ ايران مضبوط ٿئي. نتيجي ۾ ٻن مسلمان ملڪن کي هڪ ٻئي سان آٺ سال لڳاتار وڙهايو ويو. هن جنگ ۾ هڪ ملين کان وڌيڪ ماڻهو ماريا ويا، شهر تباه ٿيا، معيشتون ختم ٿي ويون، پرڏيهي هٿيار ساز ڪمپنين اربين ڊالر ڪمائي ورتا، جڏهن⁠تہ مسلمان دنيا جي ترقي رڪجي وئي. ايران ۽ عراق ٻنهي کي جنگ کان پوءِ قرضن، بربادي، سياسي ڪمزوري ۽ عالمي دٻاءَ جو منهن ڏيڻو پيو. پرڏيهي مداخلت فقط جنگ تائين محدود نہ هئي؛ اڄ تائين ايران ۽ عراق ٻنهي ملڪن ۾ فرقيوار تڪرار، سياسي افراتفري ۽ پرڏيهي اثر موجود آهي، جيڪو انهن کي مستحڪم ٿيڻ نٿو ڏئي. جيڪڏهن پاڪستان–افغانستان ۽ ايران–عراق جنگن جو تفصيل سان جائزو وٺجي تہ هڪ ڳالهہ صاف سامهون اچي ٿي⁠—اهي جنگون فقط مسلمان ملڪن جي پاڻ ۾ تڪرار نہ هيون، بلڪہ پرڏيهي قوتن جي منظم حڪمت عملي جو حصو هيون تہ جيئن مسلمان ملڪ پاڻ ۾ وڙهن، ڪمزور ٿين، پنهنجا وسيلا بچائي نہ سگهن، ۽ عالمي سطح تي طاقتور ملڪن لاءِ خطرو نہ بڻجن. مسلمان دنيا وٽ تيل، گئس، سون، ٽيڪنيڪل واپار جا رستا، ريڊ سي، خليج، درياهن جا مرڪزي منبع موجود آهن. جيڪڏهن مسلمان ملڪ گڏجي سگهن ها تہ عالمي معاشي ۽ سياسي نظام ۾ وڏو انقلاب اچي سگهي پيو. پر اهو اتحاد طاقتور ملڪن لاءِ خطرو هو. تنهنڪري فرقيت، مذهبي نفرت، قومي تڪرار، سرحدي جنگون، سياسي بغاوتون ۽ پراڪسي جنگون پيدا ڪيون ويون. آمريڪا، روس، يورپ، اسرائيل، ڀارت، چين ۽ خليجي ملڪن سڀني ڪڏهن نہ ڪڏهن انهن جنگن ۾ پنهنجا مفاد حاصل ڪيا. ڪڏهن ڪنهن ملڪ کي هٿيار ڏنا، ڪڏهن اقتصادي پابنديون لڳايون، ڪڏهن بغاوتن کي وڌايو، ڪڏهن تنظيمن کي مالي مدد ڏني، تہ ڪڏهن حڪومتن کي بدنام ڪري تبديلي آندي وئي. مسلمان دنيا کي غير مستحڪم ڪرڻ لاءِ جنگ، معاشي بحران، دهشتگردي، فرقيوار تڪرار ۽ سياسي افراتفري سڀ هڪ منظم طريقا آهن جيڪي طاقتور ملڪن جي پاليسين جو حصو رهيا آهن. پاڪستان ۽ افغانستان کي اڃا تائين ”وار آن ٽيرر“ جا اثر ستائي رهيا آهن. ايران ۽ عراق کي اڃا تائين جنگ جي بربادي، پابندين ۽ پرڏيهي سياسي دٻاءَ مان نجات نہ ملي آهي. شام، يمن، ليبيا، سوڊان ۽ ٻين ملڪن ۾ بہ ساڳي پاليسي استعمال ڪئي وئي. هر هنڌ مسلمان پاڻ ۾ ورهائجي ويا، پرڏيهي هٿيار وڪامن شروع ڪيو، سياسي نظام ڪيربو ٿي ويا ۽ عالمي طاقتور ملڪ پنهنجا مقصد حاصل ڪري ورتا. مسلمان دنيا جي مستقبل کي مستحڪم ڪرڻ لاءِ فقط جنگ روڪڻ ڪافي نہ آهي؛ اصل ضرورت اها آهي تہ مسلمان ملڪ حڪومتي سطح، معاشي سطح، علمي سطح ۽ سفارتي سطح تي پاڻ ۾ گڏ ٿين، فرقيت ختم ڪن، هڪ ٻئي جي اندروني معاملي ۾ مداخلت نہ ڪن ۽ خارجي قوتن جي هٿ جوڙ کان پاڻ کي آزاد ڪن. تاريخ واضح طور ثابت ڪري ڏيکاريو آهي تہ جڏهن بہ مسلمان متحد رهيا آهن تہ عالمي طاقتور قوتون پريشان ٿيون آهن، ۽ جڏهن مسلمان پاڻ ۾ وڙهيا آهن تہ پرڏيهي قوتن جا مفاد بلڪل آسان ٿي ويا آهن. پاڪستان–افغانستان ۽ ايران–عراق جنگون مسلمان تاريخ جا سڀ کان وڏا سانحا آهن، ۽ انهن مان سکڻ لاءِ گهڻو ڪجهہ آهي. مسلمان دنيا کي پنهنجون پاليسيون پاڻ ٺاهڻيون پونديون، پنهنجي وسيلن جو پاڻ تحفظ ڪرڻو پوندو، ۽ گڏيل مفادن بنياد تي ٻيو سان مفاهمت ڪرڻي پوندي. ٻي صورت ۾ جنگون ختم نہ ٿينديون ۽ پرڏيهي مداخلت وڌيڪ مضبوط ٿيندي. هيءَ حقيقت ايتري واضح آهي جو ڪنهن بہ تجزيي کان ٻاهر اچي چڪي آهي⁠—جيستائين مسلمان ملڪ پاڻ ۾ اتحاد پيدا نہ ڪندا تيستائين پرڏيهي قوتون سندن سرحدن، سندن وسيلن، سندن حڪومتن، سندن ماڻهن ۽ سندن مستقبل کي پنهنجي مرضي مطابق هلائينديون.