ڀٽائي جو ڪلام ۽ سنڌي ٻولي (فن ۽ فڪري تحقيق) ـ اڪرم حيدري

سنڌ ڌرتيءَ جو ساھ، سنڌي ٻوليءَ جو سرموڙ، ۽ روحانيت جو روشن مينار، حضرت شاهہ عبداللطيف ڀٽائي رڳو هڪ شاعر نہ پر سنڌي سماج، سچائي ۽ سجاڳيءَ جو سج آهي. سندس شاعري، نہ فقط فڪر جو سرچشمو، پر سنڌي ٻوليءَ جي سونهري سرواڻ بہ آهي. جن لمحَن ۾ ٻوليون بيڪار سمجهيون ويون، انهن وقتن ۾ شاھ لطيف، سنڌي ٻوليءَ کي ساھ ڏنو، سُرور ڏنو، ۽ ستارن جهڙا لفظ عطا ڪيا.

لطيف سائين، پنهنجي بيتن ذريعي سنڌي ٻوليءَ کي نہ فقط نواڻ ڏني، پر ان کي هڪ عرفاني، ادبي، ۽ عوامي رنگ بہ ڏنو. سندس ڪلام ”شاه جو رسالو“، سنڌي ٻوليءَ جو باغيچو آهي، جتي هر بيت، وڻ آهي، هر سُر، ڇانو آهي، ۽ هر تشبيہ، خوشبوءَ آهي. هن سنڌي ٻوليءَ کي صرف ڳالهائڻ جو وسيلو نہ پر سوچڻ، سمجهڻ، ۽ ساھ کڻڻ جو ذريعو بڻايو.

شاھ جو ڪلام صرف بيتن جو مجموعو نہ، بلڪہ هڪ اڀياس، هڪ مدرسو، هڪ روحاني درسگاھ آهي، جتي زبان جي زيبائش، حرفن جي حرمت، ۽ لفظن جي لطافت سان انسانيت جي عظمت جو پرچار ٿئي ٿو. شاھ سائين، سنڌي ٻوليءَ جي بُنياد ۾ لفظن جي وڻ وُڄايا، جن جي ڇانوءَ ۾ اڄ بہ ادب وارا ويٺا آهن ۽ علم جا ڏيا ٻاري رهيا آهن.

شاھ لطيف جي بيتن ۾ اهڙا لفظ ملن ٿا، جيڪي عام زبان جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ وسيع مفھوم رکن ٿا. مثال طور، لفظ ”ڏينهن“ صرف ڏينهن لاءِ نہ پر وقت، دور، ۽ تقدير جي علامت طور اچي ٿو. اهڙيءَ ريت، ”حبيب“، ”مارو“، ”ساھ“، ”سڪ“ ۽ ”وڇوڙو“ جهڙا لفظ، سنڌي ٻوليءَ ۾ نوان معنيٰ، نئون فڪر، ۽ نئون درد آڻين ٿا.

شاه لطيف، سنڌي ٻوليءَ کي صوفيائي انداز سان ڀريو، جنهن جي ڪري هي ٻولي صرف زميني لهجن تائين محدود نہ رهي، پر آسماني فڪر تائين وڃي پهتي. سندس زبان ۾ نہ ڪوڙ آهي، نہ بناوت، نہ نمائش آهي، نہ نفس پرستي. رڳو سچ، صرف سوز، صاف دل جي صدائن جو آواز آهي.

اُهو بہ احسان آهي، جو لطيف سائين سنڌي ٻوليءَ کي عوامي بنائي ڇڏيو. هوءَ ٻولي جيڪا اڳ محلاتن، شاعرن، يا خواص جي زباني هئي، سا لطيف جي زبان مان نڪري عام ماروءَ تائين پهچي وئي. ڪڏھن سسئي جي سڏ ۾، تہ ڪڏھن مومل جي معنيٰ ۾، ڪڏھن نوري جي نظر ۾، تہ ڪڏھن سُر سامونڊي جي سوز ۾، سنڌي ٻوليءَ جو حسن لطيف جي دامن سان لپٽيل رهي ٿو.

شاھ جي ڪلام مان نڪرندڙ سُر، فقط راڳ لاءِ نہ، پر زبان جي راڄ لاءِ هئا. هن لفظن کي عبادت بڻايو، بيتن کي بيداريءَ جو علم بڻايو. سندس طرز بيان ۾ ايتري تہ نفاست آهي، جو هر پڙهندڙ، هر ٻڌندڙ، پاڻ کي انهيءَ بيت جي ڀِتين ۾ قيد محسوس ڪري ٿو، جتي دل جا در بند نہ پر کلڻ لڳن ٿا.

انهيءَ پسمنظر ۾ ڏسجي تہ شاھ سائين جو سنڌي ٻوليءَ تي احسان وڏو آهي، جيڪڏھن شاھ لطيف نہ هجي ها تہ اڄ شايد اسان وٽ زبان تہ هجي ها، پر فڪر جي روشني نہ هجي ها. اسان وٽ لهجو تہ هجي ها، پر لوچ نہ هجي ها. اسان وٽ لفظ تہ هجن ها، پر وفا، ويراڳ، ۽ وجد جو ويڻ نہ هجي ها.

لطيف جي ٻوليءَ جي مهڪ، اڄ بہ ادب جي آڱرين ۾ خوشبو بڻجي رهي آهي، دانشورن جي ذهن ۾ آدرش بڻجي رهي آهي، ۽ عام انسان جي زبان تي دعاء بڻجي رهي آهي. سنڌي ٻوليءَ کي جيڪو عزت، احترام، ۽ روحانيت لطيف ڏني، سو ڪنهن بہ دور ۾، ڪنهن بہ ٻوليءَ جي عاشق شاعر کان نٿو وساري سگهجي.

سچ تہ، شاھ سائين، سنڌي ٻوليءَ جي روح سان ڳالهايو، حرفن کي هُڳايو، ۽ بيتن جي بندن ۾ ابديت جا رنگ ڀريا. هي سندس ئي احسان آهي، جو اڄ سنڌي ٻولي علم، ادب، عشق، ۽ ادراڪ جو سرچشمو بڻجي وئي آهي.لطيف جو ڪلام سنڌي ٻولي جو تاج آھي ۽ لطيف پاڻ ان جو تارو آھي.

ڀٽائي، سنڌي ٻوليءَ جو محسن:

سنڌ ڌرتيءَ جي ساهتيہ جي سينڌ ڀٽائيءَ جي بيتن سان ڀريل آهي، ۽ سنڌي ٻوليءَ جي شمع ۾ جيڪا روشني ڀٽائيءَ جا حرف وڌا آهن، اُها نہ رڳو لازوال آهي پر سڀني دؤرن جي شاعرن، اديبن ۽ فڪرن لاءِ رهنمائيءَ جو مينار بہ آهي. شاه عبداللطيف ڀٽائي، فقط هڪ شاعر نہ، پر سنڌي ٻوليءَ جو محافظ، مصلح ۽ مهان منزل جو مهورت ڪندڙ هو، جنهن پنهنجي فڪر، فلسفي، ۽ فن سان سنڌي ٻوليءَ تي ايترو احسان ڪيو جو سندس ڪلام کي سنڌي ٻوليءَ جو قرآني اسلوب بہ سڏيو ويو.

شاه جي شاعريءَ ۾ فقط لفظ نہ، پر لهجا آهن؛ صرف بيت نہ، پر بيخوف صدائون آهن؛ فقط داستان نہ، پر دردن جا دستور آهن. هن جا بيت سنڌي ٻوليءَ لاءِ الف، ب، ت کان بہ اڳتي جو سبق بڻجي ويا. ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ جي لفظن کي نہ فقط ڳنڍيو، پر انهن ۾ روح ڦوڪيو، معنيٰ جا موتي پرويا، ۽ انهن مان صدين جا ساز ٺاهي ڇڏيا. سندس ڪلام اهڙو آهي، جيڪو ٻوليءَ جي جمالياتي حسن سان گڏوگڏ فڪري وسعت بہ ڏئي ٿو.

سنڌي ٻوليءَ ۾ ڀٽائيءَ جو اسلوب بيان، اندازِ بيان، ۽ فڪر جي پرواز اهڙي تہ بلند آهي، جو ڪنهن بہ ٻوليءَ ۾ اهڙو همعصر مثال نٿو ملي. هن جي بيتن ۾ مقامي لهجن جو استعمال، ديسي تشبيهن ۽ استعارن جي رنگيني، عوامي ضرب الامثال جي رواني، ۽ روزمرہ جي ٻوليءَ جي چمڪ انهيءَ ڳالھ جو ثبوت آهي تہ ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ کي عوام جي زبان مان کڻي ادب جي اوج تي پهچايو. سندس ڪلام جي خاصيت اها بہ آهي تہ هن لفظن جي چونڊ اهڙي نفاست سان ڪئي، جو بيتن جي هر سٽ موسيقيءَ جي تال وانگر وڄي ٿي، ۽ دل جي دليون ڌڙڪائيندي آهي.

ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي داخلي طاقت، لچڪ، ۽ اظهار جي سگھ سمايل آهي. هو رڳو صوفي نہ هو، بلڪہ ٻوليءَ جو اونو ڪندڙ فنڪار بہ هو، جنهن لفظن کي نروار ڪيو، انهن جي نين معنائن کي اجاگر ڪيو. ”سامونڊي ساز“، ”مارويءَ جا ميڙا“، ”سسئيءَ جي صدائن“، ”سورٺ جي سورن“، ۽ ”مومل جي معنيٰ“ جي وسيلي هن جيڪا لافاني ادبي تخليق ڏني، تنهن سنڌي ٻوليءَ جي تقدير بدلائي ڇڏي.

شاه لطيف، پنهنجي ڪلام ذريعي سنڌي ٻوليءَ کي نہ رڳو ادبي جامو پارايو، پر ان جي ذريعي قومي سڃاڻپ کي نئون روح ڏنو. سنڌي ماڻهوءَ جي درد، خوشي، محبت، قرباني، ۽ آزاديءَ جي جذبن کي هن پنهنجي ٻوليءَ ۾ اهڙي تہ خوبصورتيءَ سان پيش ڪيو جو سنڌي ٻولي خود پنهنجي لفظن تي ناز ڪندي نظر اچي ٿي. ڀٽائيءَ جو ڪلام اهو آئينو آهي، جنهن ۾ سنڌي ٻولي پنهنجي اصل، پنهنجي رس، ۽ پنهنجي نسل کي سڃاڻي ٿي.

انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي تہ شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام سبب سنڌي ٻوليءَ جي واڌاري، وسعت، ۽ وقار کي جيڪا سگھ ملي، سا ڪنهن ٻي شخصيت کان اڻلڀ هئي. ڀٽائيءَ جي شاعريءَ سنڌي ٻوليءَ کي نہ فقط مقامي سطح تي، پر بين الاقوامي سطح تي بہ سڃاڻپ ڏني. سندس بيت دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿيا، پر اصلي لطف صرف سنڌيءَ ۾ ئي محسوس ٿيندو، ڇاڪاڻ تہ اهو ٻوليءَ جو اهو پيچدار حسن آهي، جيڪو ڀٽائيءَ جي زبان مان ئي نڪتل آهي.

آخر ۾ اهو چئجي تہ ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ جو اُهو بي مثال شاعر آهي، جنهن پنهنجي ڪلام ذريعي لفظن کي دلين سان ڳنڍيو، روح سان روح سان ملايو، ۽ سنڌي ٻوليءَ کي اهڙي جوت ڏني، جيڪا صدين تائين هر ساهتيهڪار، هر شاعر، هر عاشق جي مشعل بڻجي روشني ڏيندي رهندي. سنڌي ٻوليءَ تي شاھ جي هي احسانن واري ڇانو، ان جي وجود لاءِ هميشہ لاءِ رحمت بڻيل رهندي.

ڀٽائي جو سنڌي ٻوليءَ جي لفظن ۾ واڌارو:

سنڌي ٻوليءَ جي سينڌ ۾ پنج ھزار الفاظن جي جيڪا سونهري سجاوٽ شاھ عبداللطيف ڀٽائي پنھنجي ڪلام ذريعي آندي ، سا نہ فقط روحاني رس، پر لفظن جي وسعت جو بہ اعليٰ مثال آهي. ڀٽائي، سنڌي ٻوليءَ لاءِ اُهو پيارو پيامبر آهي، جنهن لفظن جي ويران واديءَ کي معنائن جي باغن سان آباد ڪيو، جن جو ريٽو رنگ اڄ تائين ادب جي هر صفحي تي مهڪاري رهيو آهي.

شاھ جي شاعريءَ ۾ فقط فڪر جو فَن نہ آهي، پر ٻوليءَ جو بنيادي بڻ بَڻيل آهي. هن جي بيتن جي ڀيٽ ڪريو تہ لڳي ٿو ڄڻ هر بيت نئون ٻج آهي، جيڪو سنڌي ٻوليءَ جي زمين ۾ پوکي، نئين ٻوليءَ جا گل ڦٽايا ويا. لطيف جي زبان ۾ جيڪي اصطلاح، تشبيهون، نالا، مقامي لفظ، ثقافتي اصطلاحون، ۽ مقولات شامل ٿيون، سي اڳ ۾ عام روزمرھ جي گفتگوءَ جو حصو نہ هيون، پر لطيف انهن کي شاعريءَ جي پارس سان اهڙو جوتيو جو اُهي سنڌي ٻوليءَ جو سونهون سينگار بڻجي ويون.

ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ اهڙا سوين نوان لفظ ملن ٿا، جيڪي انهن دؤرن جي.. ماڻهن جي زندگي، ڌنڌن، ريتن، رسمون، موسمن، جيوت جي جزن ۽ روح جي رمز سان لاڳاپيل آهن. مثلاً، ”ڪنڀار“، ”مارن“، ”ڀرڻ“، ”اُڀ“، ”ٿر“، ”پالار“، ”ڌور“، ”اَڄوڪو“، ”اُڀيءَ“، ”اميري“، ”ڪنوارو“، ”مُنڌي“، ”ماتم“، ”ڏيکَ“، ”وڇوڙو“ جهڙا لفظ اڳي محدود تناظر ۾ استعمال ٿيندا هئا، پر لطيف جي زبان انهن کي شاعريءَ جو ادبي حوالو بڻايو.

ان کان علاوہ، شاھ جي بيتن ۾ نون لفظن جي گهڻائي صرف اسم يا فعل جي واڌاري تائين محدود نہ رهي، بلڪہ لُغوي چمڪ، معنوي رنگيني، ۽ اسلوب جي نواڻ بہ وڌي. ڀٽائي جو ڪلام نہ فقط نئين لفظن کي جنم ڏئي ٿو، پر پراڻن لفظن کي نئين روپ سان پيش ڪري ٿو. جيئن ”رات“ لفظ صرف انڌاري جي علامت نہ رهيو، پر جدائي، وسوسن، انتظار، ۽ روحاني تلاش جو استعارو بڻجي ويو. اهڙيءَ طرح ”اکر ٻھون، ٻجھن، سڄي ڏوھ سنسڪرت لفظ آھن. ڪوھ، ڳالھ، وترا، پراڪرت ٻولي جا لفظ آھن.

قلوب، ورق عربي ٻولي جا لفظ آھن، پر سڀ لفظ اھڙا آھن جيڪي عام رواجي ڳالھايا وڃن ٿا، شاھ صاحب انھن لفظن کي زندہ جاويد ۽ نئي معنائن جي نئين دنيا آباد ڪري ڇڏي.

شاھ عبداللطيف صرف شاعر نہ، بلڪہ لغت ساز بہ هو. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙا ڪيترائي الفاظ متعارف ڪرايا، جيڪي يا تہ مقامي لهجن مان کنيا ويا، يا وري موجودہ لفظن مان نوان مرڪب ٺاهي پيش ڪيا آھن. اهي سڀ لفظ صرف ٻوليءَ جا جزا نہ رهيا، پر لطيف جي زبان ۾ معنائن جي موسيقي بڻجي ويا.

شاه جي بيتن جي وسعت اهڙي تہ زرخيز آهي جو جديد سنڌي لغتون اڄ بہ لطيف جي ڪلام مان لفظن جا موتي گڏ ڪندي نظر اچن ٿيون. هر نئون محقق، لغت نويس، يا محبِ لطيف جڏهن سندس شاعريءَ کي ڇهي ٿو، تڏهن نون لفظن جي نئين دنيا سندس آڏو کلجي پوي ٿي. هي لفظ، فقط لغت نہ، پر تاريخ، تهذيب، تمدن، ۽ تخيل جي خزاني جا چمڪندڙ ڇيڙا آهن.

شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي زبان اهڙي تہ وسيع آهي، جو اڄ جي جديد شاعرن ۽ اديبن لاءِ نہ فقط الف ب جو درس آهي، پر ٻوليءَ جي ترقيءَ لاءِ راھ بہ آهي. هن جي شاعريءَ مان نڪتل اظافي وارا لفظ صرف شعرن جو حصو نہ رهيا، بلڪہ عام زندگي، تعليم، تحقيقي مقالن، ۽ ادبي گفتگوءَ جو مستقل سرمايو بڻجي ويا.

نتيجي طور چئجي تہ شاھ عبداللطيف ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ لاءِ نئون لغتڪارن لاءِ اُهو لاڙو بڻيو، جنهن جي بيتن مان نڪتل هر نئون لفظ، صرف ادبي خزانو نہ، پر ٻوليءَ جي وڌندڙ حياتيءَ جو ثبوت آهي. لطيف جو ڪلام سنڌي ٻوليءَ لاءِ هڪ دائمي نئون جنم آهي، جنهن جي ذريعي نہ فقط ان جي فني حسن ۾ اضافو ٿيو، پر ان جي لفظي وجود ۾ بہ وسعت آئي. هيءَ وسعت سنڌي قوم جي سڃاڻپ جو حوالو، ۽ شاھ جي شاعريءَ جو ابد الآباد تحفو آهي.

ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ لفظن جي جوڙجڪ:

سنڌي ٻوليءَ جي سڀيتا ۽ شائستگيءَ جي جوڙجڪ ۾ جيڪڏهن ڪنهن شخصيت جو نالو بنياد جيان چمڪي ٿو، تہ اهو شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جو آهي .اُهو لطيف، جنهن لفظن کي لهجا ڏنا، جملي کي جمال ڏنو، ترتيب کي تسلسل ڏنو، ۽ گرامر کي گرهن جيان ڳنڍي، هڪ ٻوليءَ کي فقط اظهار جو وسيلو نہ، پر فڪر جي فنڪاريءَ جو ڍانچو عطا ڪيو.

شاه عبداللطيف ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ کي فقط شاعراڻو سينگار نہ ڏنو، پر ان جي گرامر، يعني صرف و نحو، بيان، ۽ ترڪيب جي اصولن کي فطري ترتيب سان پنهنجي بيتن جي بندش ۾ پختگيءَ سان راس ڪيو. اهڙيءَ ريت، ڀٽائيءَ جو ڪلام فقط فڪر جو خزانو نہ رهيو، پر سنڌي گرامر جو بہ زندہ سبق بڻجي ويو.

شاه جي بيتن ۾ گرامر جي فطري بندش:

ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ اسم، فعل، صفت، ضمير، حرفِ ربط، ۽ حاليہ حالتن جي ترتيب اهڙي تہ سهڻيءَ طرح سُتل آهي، جو بيت پڙهڻ سان ئي لفظن جي جاءِ، جاءِ تي بيهڻ جو اصول ذهن ۾ رچي پوي ٿو. ڪنھن بيت ۾ فعلن جي ترتيب، اسم جي جاءِ، ۽ جملي جي رواني شاهدي ڏئي ٿي تہ ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ جي صرف و نحو تي مڪمل عبور رکندڙ شاعر هو، جنهن جا بيت صرف شاعري نہ، بلڪہ گرامر جا زندہ مثال آهن.

مڪملِ جملي جي جماليات:

شاھ جي بيتن ۾ ادبي ۽ گرامري جمال گڏيل نموني سان جلوہ گر ٿين ٿا. جملن جي تڪميل لاءِ ضروري آهي تہ مبتدا، خبر، مفعول، ۽ ٻين اکرن جي جاءِ درست هجي، ۽ لطيف جا بيت انهيءَ معيار تي سو فيصد پُورا لهندا آهن. سندس ڪلام ۾ جملن جي جوڙجڪ اهڙي تہ توازن واري آهي جو اُهو پڙهڻ سان ئي زبان جي درستگيءَ جا ڏس ملي وڃن ٿا. هن فاعل ۽ مفعول جي ترتيب، فعل جي تنوع، اسم جي حالت، ۽ صفت جي صحيح جاءِ تي رکڻ جي لطيف فني مهارت سان سنڌي ٻوليءَ جي گرامر کي نظم ڏنو.

لهجن ۽ جنس جي ترتيب:

ڀٽائيءَ جي بيتن مان نروار ٿئي ٿو تہ هن مذڪر، مؤنث، واحد، جمع، ۽ اسم جي قسمن جي استعمال ۾ اهڙو فني حسن پيدا ڪيو، جيڪو اڄ بہ شاگردن لاءِ درسي اصولن جي حاصلات جو ذريعو آهي.

شاھ صاحب ڪٿي اسمِ ضمير، فعل، ۽ فاعل جي استعمال جي ترتيب اهڙي تہ فطري بيھاري آهي، ڄڻ زبان پاڻ نظم لکي رهي هجي.

زماني جي ظرافت

لطيف جي شاعريءَ ۾:

ماضي، حال ۽ مستقبل جي استعمال ۾ جيڪو ذهني نظم آهي، سو سنڌي گرامر جي الزامي اصولن جيان ڪم ڪري ٿو. هو فعل ماضيءَ جو ذڪر ڪڏهن استعارن ۾ ٿو ڪري تہ ڪڏهن حال کي مستقبل جي خواهش سان ڳنڍي ٿو، پر جتي بہ لکي ٿو، اُتي گرامري معيار کان ڪڏهن بہ گھٽ نہ ٿو ڪري.

ادبي گرامر جو انسائيڪلوپيڊيا:

شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو ڪلام سنڌي ٻوليءَ جي گرامر لاءِ اُهو ادبي انسائڪلوپيڊيا آهي، جنهن مان نہ فقط الفاظ جي درستگي پر انهن جي بندش، ترڪيب، تاثر، ۽ ترتيب جا اُهي اُصول نروار ٿين ٿا، جيڪي اڄ بہ جديد درسي ڪتابن ۾ پڙهايا وڃن ٿا. لطيف جو ڪلام ٻوليءَ جي طبي اصولن کي شاعريءَ جي سانچي ۾ پُچايو ۽ ان مان هڪ اهڙو ذهني نقشو تيار ڪيو، جيڪو گرامري ترتيب لاءِ رهنما اصولن جو مجموعو آهي.

پيغام ۽ نتيجو:

سنڌي ٻوليءَ جي گرامري جوڙجڪ ۾ شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام جو ڪردار بنيادي، بامعنيٰ ۽ بيمثال آهي. سندس بيتن ۾ گرامر فقط اصول نہ، پر جذبن جي ترتيب آهي. لطيف جي شاعريءَ جو هر لفظ پنهنجي جاءِ تي بيٺل سپاهي آهي، جيڪو زبان جي سرحدن جي حفاظت ڪري ٿو.

اهڙيءَ ريت، شاھ جو ڪلام فقط روحاني رهاڻ نہ، پر لساني ترتيب جو تاريخي خزانو آهي، جيڪو پڙهڻ سان نہ صرف دل لهي ٿي، پر زبان سنورجي ٿي، ۽ گرامر جي ڳالهيون ادبي انداز سان زندہ ٿين ٿيون.

بيت جي لفظي جوڙجڪ:

”سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار،

دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين“

پهرين سٽ:

”سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار“

گرامري تجزيو:

لفظ قسـم (Part of Speech) وضاحت

سائينم اسم + ضمير (نسبتي) ”سائين“ (الله) م (ضمير مفعولي: منهنجو)

سدائين قيدِ زمان (Adverb of Time) هميشہ، هر وقت

ڪرين فعل (فعلِ امر)

”ڪري“ جو امر صيغو

(تو ڪر)

مٿي قيدِ مڪان (Adverb of Place) مٿان، يعني بلند درجي تي

سنڌ اسم (Noun) ملڪ جو نالو، مرڪزي مفعول

سڪار صفت/اسم (Noun as adjective) سُڪار، خوشحال، ڀلائيءَ واري حالت

ترڪيب (جملو بندي):

فاعل: ”سائينم“ (منهنجو الله/سائين)

فعل: ”ڪرين“ (تو ڪر)

مفعول: ”سنڌ سڪار“ (سنڌ کي سُڪار)

قيد: ”سدائين“ (هميشہ)، ”مٿي“ (بلند درجـي تي)

معنوي ترجمو:

اي منهنجا سائين، تون هميشہ سنڌ کي مٿي درجي تي سُڪار ۾ رک!

ٻي سٽ:

”دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين“

گرامري تجزيو:

لفظ قسـم (Part of Speech) وضاحت

دوست اسم (Noun) دوست

مٺا صفت (Adjective) پيارا، شيرين

دلدار صفت/اسم (Noun/Adjective) محبت وارا،

دل جا ويجھا

عالم اسم (Noun) دنيا، جهان

سڀ تعميمي ضمير (Universal Pronoun) سڀئي

آباد صفت (Adjective) وسندڙ، خوشحال

ڪرين فعل (فعلِ امر) تون ڪر

ترڪيب (جملو بندي):

فاعل: ”سائينم“ (پُراڻي سٽ مان مراد آهي)

فعل: ”ڪرين“ (تون ڪر)

مفعول: ”عالم سڀ آباد“

اضافي وضاحت: ”دوست، مٺا، دلدار“ (مخصوص طبقا يا نيڪ ماڻهن لاءِ دعائيہ تعظيم)

معنوي ترجمو:

اي سائين، تون دوستن، مٺن، دلدارن سميت سڄي دنيا کي آباد رک.

مڪمل ادبي ترجمو:

”اي منهنجا سائين، تون هميشہ سنڌ کي عزت، سُڪار، ۽ خوشحالي عطا ڪر، ۽ سڀ دوست، پيارا، دلدار ۽ سڄو عالم آباد ۽ خوشحال رک!“

خلاصو:

بيت جو گرامري ڍانچو دعائيہ جملي تي ٻڌل آهي، جتي ”فعلِ امر“ (ڪرين) ٻنهي سٽن جي پُڇاڻيءَ تي موجود آهي.

فاعل ظاهري نہ، بلڪہ ”سائينم“ ذريعي پويان موجود آهي، جيڪو دعائيہ فضا ۾ سمجهيو وڃي ٿو.

جملن جي ترتيب، رديف، قافيي، ۽ قيدن (زمان، مڪان) جي استعمال سان لطيف ٻوليءَ جي گرامري خوبصورتي کي بہ ادب جي قالب ۾ بند ڪيو آهي.

ڀٽائي جي ڪلام ۾ تشبيهون، استعارا :

شاه عبداللطيف ڀٽائي، سنڌ ڌرتيءَ جو درويش شاعر، صرف شاعر نہ، پر فڪر، فن، ۽ فلسفي جي تڪميل جو نالو آهي. سندس ڪلام نہ رڳو روح جي رهاڻ، پر ٻولي جي فني وڻج واپار جو ڀرپور مثال آهي. ڀٽائي جي بيتن ۾ جتي روحاني رنگ نظر اچي ٿو، اُتي ئي زبان جي زينت لاءِ فنّي صنعتن جو سونهار منظر بہ سامهون اچي ٿو. خصوصاً تشبيھ، استعارو، ۽ تجنيسِ حرفي جهڙا فني حربا، سندس ڪلام کي شاعريءَ جي بلند ترين منزل تي فائز ڪن ٿا.

تشبيهون:

تصويرن جي شاعري

شاھ عبداللطيف جي بيتن ۾ تشبيهون اهڙي تہ لطافت سان ڀريون پيون آهن، ڄڻ هر لفظ پنهنجي اوسي پاسي تصوير جو پس منظر پاڻ سان کڻي هلي ٿو. تشبيهون صرف فني ڌيان جو نتيجو نہ، پر داخلي وارداتن جو اظهار آهن. ڀٽائي جتي محبوب جي انڌي محبت کي بيان ڪري ٿو، اُتي تشبيهن جي ذريعي جذبن کي انسان جي دل تائين رسائي ٿو.

مثال:

سور م ڏي ڌوڻ آء آھيان اڳيھي ڪاري.

جا پر پاڻي لوڻ،سا پر منھنجي جندڙي

سسئي جو اندر وڇوڙي جي درد ۾ ڪھڙي طرح ڳري رھيو ھو سا ڳالھ ٻڌندڙن جي ذھن تي پورو اثر ڪري نٿي ڪري سگھي پر شاھ صاحب جڏھن پاڻي ۾ لوڻ پوڻ جي حالت سان جڏهن ڀيٽ ڪري ٿو ڏيکاري، تڏھن ٻڌندڙن جي ذھن تي آساني سان آڻي سگھي ٿو تہ سسئي جو اندر ڪھڙي طرح درد ۾ ڳرندو ٿي ويو.

استعارا: فڪر جو فنّي فسُون

شاھ عبداللطيف استعارن جي دنيا جو پڻ حڪمران آهي. هو لفظن کي فڪر جي پردي ۾ لڪائي پيش ڪري ٿو. سندس بيتن ۾ استعارا اهڙا لطيف ۽ معنويت سان ڀرپور آهن، جو هر بيت پڙهڻ کان پوءِ انسان نئين فڪر جي دريءَ وٽ پهچي بيهي ٿو. ڀٽائيءَ وٽ ”سمونڊ“، ”منڊل“، ”جُهوپڙي“، ”سپ“، ”ٻار“، ”ماڻڪ“، ۽ استعارن جي روپ ۾ پيش ٿين ٿا.

مثال:

ماڻڪ مٽ سندوم اونداھيءَ ۾ سوجھرو

حشر ويل حساب ۾ ڇڏي نا ويندوم.

ساريو سڏ ڪندوم ڪوھِيارو ڪيچَ ڌَڻِي

ماڻڪ جي اصل معنيَ آھي ھيرو جيڪو کاڻين جبلن مان لڀندو آھي.پر شاھ صاحب ماڻڪ لفظ کي اڌاري معنيَ وٺي ڏني آھي.زبردست روحاني ھستي خود رب جي ذات چئجي يا شافع الامت صلي الله عليہ وسلم جي پاڪ ھستي.جيئن ھيرو اونڌاهي ۾ سوجھرو ڪندو آھي تيئن معشوق حقيقي بي ايماني جي اوندھ کي ايمان جي نور سان دفع ڪندو

تجنيسِ حرفي:

لفظن جي وڄندڙ وڻڪار

شاه عبداللطيف جي ڪلام ۾ تجنيس حرفي جو استعمال بہ فن جو اعليٰ درجو رکي ٿو. تجنيس، يعني هڪجهڙا آواز وارا لفظ، جيڪي معنيٰ ۾ مختلف هجن، پر پڙهڻ يا ٻڌڻ وقت شاعريءَ کي سر ۽ ساز عطا ڪن. ڀٽائي هن فني صنعت کي رڳو رَتُ جو رانڀو نہ، پر فڪر جو فريم بڻايو.

مثال:

ناڻي ناھ ڪڪوھ ڪي ملڻ مھانگو منڌ

سنباھج سيد چئي،ڪاٽڻ ڪارڻ ڪنڌ

ھي تنھين جو ھنڌ،ماٽن پاس مرن جي

پھريان ٻہ لفظ ن جي شروعات وارا وري ٻه لفظ ڪ وارا وري ٽي لفظ م وارا وري ٻہ لفظ س وارا ۽ ٽي لفظ ڪ وارا اھا آھي تجنيس حرفي.

فن جو فڪر سان سنگم:

شاھ عبداللطيف جي بيتن ۾ تشبيهون محض منظر نگاري ناهن، استعارا محض فن ناهن، ۽ تجنيس محض رَس ناهن. بلڪ اهي ٽئي فني خوبصورتيون، فڪر، فلسفي، ۽ عشق جي اظهار لاءِ وسيلو آهن. لطيف جي زبان فني آهي، پر ان فنيت ۾ ايمان جي رچاءُ، عرفان جي خوشبو، ۽ عشق جي چمڪ موجود آهي.

هو جتي سچل جيان سڌن لفظن ۾ وڙهي نٿو، اُتي بيتن جي استعاري رنگن سان دلين ۾ دير تائين رهجي وڃي ٿو. سندس تشبيهون صرف نڪور منظر ناهن، پر عاشق جي اَڻت، محبوب جي شان، فراق جي ڇنڪار، ۽ وصال جي وجداني گُنج آهن.

اختتامي صدا:

شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعري سنڌي ادب لاءِ صرف معنوي خزانو نہ، پر فني اُستاد بہ آهي. هن جا بيت پڙهندڙ کي زبان جي صناعن سان بہ آشنا ڪن ٿا. تشبيهون، استعارا، تجنيس حرفي ۽ ٻيون صنعتون، سندس فڪر جو روپ، ۽ زبان جو سونهن بڻجي سامهون اچن ٿيون. ڀٽائيءَ جو ڪلام سونهن جي سائنس آهي، جتي هر لفظ نظم جي نغمي سان ڳالهائي ٿو، ۽ فن پنهنجي اوج تي موجود نظر اچي ٿو.

اهو ئي شاھ لطيف جو اصل ڪمال آهي، فڪر جو فن سان سنگم.