جدلياتي ماديت
(Dialectical Materialism) هڪ فلسفياتي نظام آهي، جيڪو ماديّت (Materialism) ۽ جدليات (Dialectics) کي گڏ ڪري ٿو. ان جو بنيادي
خيال هيءَ آهي تہ حقيقي دنيا
(مادي حقيقت) بنيادي آهي، ۽ اها دنيا مسلسل تبديلي ۽ تضاد (Contradiction) ذريعي ترقي ڪري ٿي. اهو
Marx ۽ Engels جي مارڪسي فلسفيءَ جو مرڪزي حصو آهي.
بنيادي اصول
(مختصر)
1.
ماديّت(Materialism)
: مادي شين ۽ مادي حالتن
جي حقيقت سڀني خيالن، قانونن ۽ سماجي ڍانچن کان اڳتي آهي، يعني وجود شعور تي پهرين آهي (Existence Precedes Consciousness).
2.
جدليات(Dialectics)
: تبديلي ۽ ترقي تضادن مان
ٿيندي آهي. هر شيءِ ۾ ٻہ يا وڌيڪ مخالف
پهلو موجود هوندا آهن جيڪي هڪٻئي سان ٽڪرائين ٿا ۽ نئين شڪل پيدا ڪن ٿا.
3. تاريخي
ماديت(Historical Materialism) : سماج ۽ تاريخ
جا تبديل ٿيندڙ مرحلا بنيادي طور تي مادي معيشت (Means of Production) ۽ پيداوار
جي طريقن (Mode of Production) تي ٻڌل ٿين ٿا.
جدليات جا مکيہ قانون (باشمول مثال)
1.
مختصرو تضاد/اختلاف(Unity
and Struggle of Opposites) : هر شئي اندر
مخالف عنصر موجود هوندا آهن ۽ انهن جي ٽڪر سبب ترقي ٿئي ٿي.
مثال: سرمائيداري
سماج ۾ مالڪ (Capital) بمقابلہ
مزدور
(labor) — ان
تضاد مان طبقائي جدوجهد پيدا ٿئي ٿي.
2.
تبديلين جو قانون: مقدار
مان معيار ڏانهن (Quantity → Quality): ننڍين مقدار وارن تبديلين
جي تيز جمع ٿيڻ سان آخرڪار شيءِ جو ماهيت بدلجي وڃي ٿي.
مثال: پاڻي
کي گرم ڪرڻ سان آخري حد تي اهو بخار ۾ تبديل ٿئي ٿو — مقدار مان معيار جو تبديل ٿيڻ.
3.
منفي جو منفي(Negation
of the Negation) : ترقي عام طور
تي هڪ قديم حالت جي نفي، پوءِ ان نفي جي نفي
ذريعي
نئين سطحي تي ايندي آهي — جنهن ۾ پراڻيون عنصر محفوظ رهنديون ۽ نوان بہ شامل ٿيندا.
مثال (سماجي):
فيودل ازم → سرمائيداري
(ان جي نفي) → سماجيت/سوشلسٽ رجحان
(فيوڊلزم جو سڌريل نتيجو).
4.
شيون هڪٻيءَ ۾ داخل ٿينديون
آهن(Interpenetration / Mutual Inclusion : هڪ شئي جي خاصيتون
ٻين شين ۾ اثر انداز ٿينديون آهن؛ جداگانہ
نہ سمجهڻ گهرجي.
مثال: معاشي
حالتون (Base) قانون، ثقافت، خيالن (Superstructure) تي اثرانداز ٿين ٿيون
— پر واپس بہ Superstructure
ڪجهہ حد تائين Base تي اثر رکي
سگهي ٿي.
تاريخي ماديت
بمقابلہ جدلياتي ماديت:
تاريخي ماديت
(Historical Materialism) :خاص طور تي
سماج ۽ تاريخ جي تجزيہ لاءِ طريقو
— ڪيئن پيداوار جا طريقا (Agrarian, Feudal, Capitalist) سماجي ڍانچو
۽ قانون تبديل ڪن ٿا.
جدلياتي ماديت:
هڪ وسيع تر فلسفياتي نظريو جيڪو نہ صرف تاريخ پر
فطرت، سائنس، سماج ۽ سوچ جي مجموعي قانونن کي سمجھڻ لاءِ استعمال ٿئي ٿو.
عملي استعمال
— تجزياتي طريقو:
1.
حقيقت جا مادي شرط ڏسو:
معاشي، ٽيڪنالاجيڪل ۽ ماديات وارن عنصرن تي ڌيان ڏيو.
2. تضادن
جي سڃاڻپ ڪريو: ڪهڙا متضاد قوتون ڪم ڪري رهيون آهن؟ مثال: مزدور vs
سرمايو.
3. مقدار
۽ معيار تبديل ٿيڻ جا رجحان ڏسو: ڌيان ڏيو تہ
وڌندڙ
مقدار ڪيئن آخرڪار معيار بدلائي سگهي ٿي.
4. ترقيءَ
جا امڪان ۽ پابنديون: ڪهڙا حالات تبديلين کي تيز يا سستي ڪن ٿا؟
اهو طريقو سوشيالاجي،
اقتصادي تجزيي، سياسي حڪمت عملي ۽ سماجي تاريخ جي مطالعي ۾ استعمال ٿئي ٿو.
تاريخ ۽ اهم
مفڪرن جو ذڪر:
هيگل
(Hegel): جدلياتي
سوچ (dialectics) جي سابِق؛ پر هيگل جي جدليات مثالي
(idealism) هئي
— يعني خيال کان حقيقت تائين.
مارڪس ۽ اينگلز:
هنن هيگل جي جدليات کي مادي بنياد ڏنو — تنهنڪري جدلياتي ماديت جو قيام ٿيو. مارڪس
جو چوڻ هو تہ معاشي حالت (Material
Conditions) ماڻهن
جا خيال ۽ ادارا طئي ڪن ٿا.
لينن، اينگلس
۽ بعد جا مارڪسسٽ مفڪر: هن نظريي کي سياسي ۽ عملي نظمن ۾ ترتيب ڏنو.
تنقيد ۽ احتياطون:
سادي اقتصادي
تعين پسندي(Economic Determinism) : هڪ عام اعتراض
اهو آهي تہ جدلياتي ماديت ڪڏهن ڪڏهن هر شي کي صرف اقتصادي
سببن سان جوڙيندي ڏسڻ لڳي ٿي.
درٻارِي يا
ڊوگميٽزم: ڪجهہ مڙني رهنما
اصولن کي سخت قانون وانگر پيش ڪرڻ تي تنقيد ڪئي وئي.
نئين تشريحات:
جديد مارڪسسٽ، نائون مارڪسسٽ ۽ تجزيہ
نگار
ان کي وڌيڪ پيچيدہ ۽ متعامل (Multi-Causal) انداز ۾ سمجهائن ٿا — يعني مادي عنصر اهم آھن، پر ٻين ثقافتي
۽ ذهني عنصرن کي بہ نظرانداز نٿو
ڪري سگهجي.
خلاصو (مختصر):
جدلياتي ماديت
هڪ اهڙو فلسفو آهي جيڪو چوندو آهي: دنيا مادي آهي، ۽ اها مادي دنيا تضادن ۽ متحرڪ تبديلين
ذريعي ترقي ڪري ٿي. سماجي تبديلي کي سمجھڻ لاءِ اهو طريقو معيشت (Base)
۽ ثقافتي/قانوني ڍانچي (Superstructure) جي لاڳاپي، تضادن ۽ مقدار-معيار
جي قانونن تي ڌيان ڏيندو آهي. اهو Marxism جو فلسفياتي بنياد آهي،
۽ سماجيات، سياسي تاريخ ۽ اقتصادي تجزيي ۾ هڪ طاقتور تجزياتي اوزار سمجهيو ويندو آهي.