بوسنيا ۽
هرزيگووينا جي جنگ، جيڪا 1992ع کان 1995ع تائين جاري رهي، يورپ جي جديد تاريخ جي
سڀ کان المناڪ ۽ پيچيدہ تڪرارن
مان هڪ هئي. ھيءَ جنگ يوگوسلاويا
جي ٽٽڻ کان پوءِ شروع ٿي، جتي قومي سڃاڻپ، سياسي طاقت، مذهب ۽ بين الاقوامي سياست
هڪ ٻئي ۾ گڏي ويا۔ بوسنيا جي جنگ نہ رڳو بالڪن
علائقي جي بقا لاءِ اهم هئي پر ان جنگ عالمي برادريءَ، خاص طور آمريڪا جي پاليسين،
سفارتي حڪمت عملين ۽ اخلاقي ذميوارين تي بہ
وڏو سوال اٿاريو۔ ھن مضمون ۾، بوسنيا جي جنگ جي تاريخي پسمنظر، ان جا بنيادي سبب،
تڪرار ۾ شامل ڌرين، انساني نتيجن، ۽ سڀ کان اهم، آمريڪا جي ڪردار جو غير جانبدار
جائزو پيش ڪيو ويندو.
1. تاريخي
پسمنظر: يوگوسلاويا جي ٽٽڻ: ٻي عالمي جنگ کان پوءِ يوگوسلاويا هڪ وفاقي ملڪ طور
اڀريو، جنهن ۾ ڇهہ ريپبلڪن ۽
ٻہ خودمختيار صوبہ
شامل هئا۔ يوگوسلاويا جو باني جوسپ بروز ٽيتو (Josip Broz Tito) هڪ مضبوط، غير نسلي ۽
غير مذهبي قومي سڃاڻپ قائم ڪئي، جيڪا ڏهاڪن تائين قوميتن کي متحد رکڻ ۾ ڪامياب
رهي۔ پر ٽيتو جي 1980ع ۾ وفات کان پوءِ، قوميت، معاشي بحران ۽ سياسي طاقت جي توازن
۾ ٽٽڻ شروع ٿي وئي۔ صربيا جي اڳواڻ سلوبودان ميلوسووچ (Slobodan Milošević)
پنهنجي
طاقت کي وڌائڻ لاءِ ”گريٽر
سربيا“ جي نظريي کي هوا ڏني، جنهن سان ٻين ريپبلڪن ۾
خوف ۽ تڪرار وڌيا۔ 1991ع ۾ ڪرواشيا ۽
سلووينيا آزادي جو اعلان ڪيو، جنهن کان پوءِ 1992ع ۾ بوسنيا ۽ هرزيگووينا بہ آزاديءَ جو اعلان ڪيو۔ پر بوسنيا ۾ ٽن وڏن
گروپن ــ بوسنياڪ (مسلمان)، صرب (ارتھوڊوڪس عيسائي)، ۽ ڪرواٽ (ڪيٿولڪ عيسائي) ــ
جي وچ ۾ اقتدار ۽ علائقي تي قبضي جي جنگ شروع ٿي وئي۔
2. بوسنيا
جي جنگ جا بنيادي سبب: بوسنيا جي جنگ جا ڪيترائي سبب هئا، جن مان ڪجهہ هيٺ بيان ڪيا وڃن ٿا:
I.
قوميت ۽ نسلي سياست: يوگوسلاويا جي ٽٽڻ کان پوءِ هر قوم پنهنجي ”نسلي رياست“
چاهي ٿي۔ بوسنيا ۾ مسلمان اڪثريت ۾ هئا، پر صرب ۽ ڪرواٽ پنهنجي پنهنجي علائقي کي
الڳ ڪرڻ چاهيا۔
II.
مذهبي اختلاف: مذهب جنگ جو مرڪزي عنصر نہ
هو، پر نسلي سڃاڻپ سان ڳنڍيل مذهبي شعور جنگ کي وڌيڪ پيچيدہ بڻايو۔
III.
اقتصادي ۽ سياسي عدم
توازن: يوگوسلاويا جي ٽٽڻ سان
گڏ معيشت برباد ٿي وئي، بيروزگاري وڌي ۽ سياسي افراتفري پيدا ٿي۔
IV.
علائقائي ڪنٽرول: صربي فوجن ”ريپبلڪا
سرپسڪا“ نالي علائقو ٺاهيو ۽ بوسنيا جي وڏن حصن تي
قبضي جو اعلان ڪيو۔
3. جنگ
جو آغاز ۽ تباهي: 1992ع ۾ بوسنيا جي آزاديءَ
کان ٿورو پوءِ، صربي فوجن بوسنيا جي گادي سراجيو (Sarajevo) جو گهيرو ڪيو، جيڪو
تقريباً چار سال تائين جاري رهيو۔ هزارين ماڻهو مارجي ويا، لکين گهر ڇڏڻ تي مجبور
ٿيا۔ شهرن کي بمباريءَ سان تباهہ ڪيو ويو، ۽ بين الاقوامي ادارن جي رپورٽن
موجب، انساني حقن جون سخت ڀڃڪڙيون ٿيون۔ عورتن، ٻارن، ۽ بزرگن تي ظلم سڄي دنيا جي
ضمير کي لوڏي ڇڏيو۔
4.
بين الاقوامي برادري
جو ردعمل: شروعاتي سالن ۾، عالمي برادري، خاص طور تي
يورپي يونين ۽ گڏيل قومون، تڪرار کي سفارتي رستي سان حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪنديون رهيون۔
پر انهن جون ڪوششون اڻپوريون رهيون۔ آمريڪا جو
ابتدائي رويو: آمريڪا شروعات ۾ جنگ ۾ سڌي مداخلت کان پاسو ڪيو۔ واشنگٽن انتظاميا
ان کي ”يورپي مسئلو“
قرار ڏنو، جنهن کي يورپي يونين پاڻ سنڀالي۔ پر انساني بحران وڌڻ سان، آمريڪا تي
دٻاءُ وڌيو تہ هو وڌيڪ فعال ڪردار
ادا ڪري۔
اقوام
متحده جو ڪردار: اقوام متحدہ امن فوج
(UNPROFOR) موڪلي،
پر محدود اختيارن ۽ غير مؤثر حڪمت عملي سبب، اهي فوجيون گهڻن هنڌن تي تحفظ ڏيڻ ۾
ناڪام رهيون۔
5.
آمريڪا جو ڪردار ۽
پاليسي ۾ تبديلي: 1994ع کان پوءِ، جڏهن عالمي ميڊيا ۽ ادارن بوسنيا ۾ ٿيندڙ ظلم کي
اجاگر ڪيو، تڏهن آمريڪا پنهنجي پاليسي تبديل ڪئي۔
(الف)
سفارتي دٻاءُ: آمريڪا مختلف صلح نامن جي تجويزون ڏنيون، ۽
بوسنيا، ڪرواٽ ۽ صربي اڳواڻن سان ڳالهين جو سلسلو وڌايو۔
(ب)
فوجي مداخلت: 1995ع ۾، سريبرنيڪا (Srebrenica) ۾ هزارين بوسنياڪ ماڻهن جي قتل کان پوءِ، آمريڪا
۽ NATO فوجي مداخلت جو فيصلو ڪيو۔NATO بمباريءَ ذريعي صربي
فوجن کي پوئتي ڌڪيو ۽ امن معاهدي لاءِ دٻاءُ وڌو۔
(ج) Dayton Peace Agreement آمريڪا جي
شهر ڊيٽن (Ohio) ۾ نومبر 1995ع ۾ ٿيندڙ ڳالهين دوران، آمريڪا
جي صدر بل ڪلنٽن جي انتظام هيٺ،Dayton Agreement تي صحيح ٿي۔ ان
معاهدي تحت، بوسنيا ۽ هرزيگووينا کي ٻن انتظامي حصن ۾ ورهايو ويو:
1. Federation of Bosnia and Herzegovina بوسنياڪ ۽ ڪرواٽ علائقا
2. Republika Srpska صربي
علائقو
اهڙيءَ ريت
جنگ ختم ٿي، پر ملڪ سياسي طور ٽڪرا ٽڪرا رهيو۔
6.
انساني نقصان ۽ سماجي
اثر: اندازي موجب 100,000 کان وڌيڪ ماڻهو مارجي ويا۔ لڳ
ڀڳ 20 لک ماڻهو پناهگير بڻيا۔ ڪيترائي
شهر مڪمل طور تباه ٿي ويا۔ جنگ کان
پوءِ نفسياتي بيماريون، غربت ۽ سماجي ورهاست وڌي وئي۔ بوسنيا
جو سماج اڃا تائين ان جنگ جي زخم کڻي رهيو آهي۔
7.
آمريڪا تي تنقيد ۽ بحث: جيتوڻيڪ آمريڪا Dayton Agreement ذريعي جنگ ختم ڪرائڻ ۾
ڪامياب ٿيو، پر ان جو ڪردار اڃا تائين بحث جو موضوع آهي۔
تنقيد:
1. آمريڪا شروعات ۾ بي حس رهيو ۽ جلد مداخلت نہ ڪئي۔
2. اقوام متحدہ جي هٿان
محدود فوجي حڪمت عمليءَ سبب انساني نقصان روڪي نہ
سگهيو۔
3. Dayton Agreement امن تہ آندو، پر ان سياسي ڍانچي کي ڄمائي ڇڏيو، جيڪو
اڄ تائين بوسنيا کي ٽن قوميتن ۾ ورهايل رکيو آهي۔
مدافعتي
دليل:
1.
آمريڪا آخرڪار سفارتي
۽ فوجي طريقي سان جنگ روڪڻ ۾ ڪامياب ٿيو۔
2.
Dayton Agreement ڪيترن ئي سالن جي قتل
عام کي ختم ڪيو۔
3.
آمريڪا ۽
NATO جي
مداخلت کان پوءِ بوسنيا ۾ نسبتاً امن بحال ٿيو۔
8.
بوسنيا اڄ: جنگ کان
پوءِ جو سماج: اڄ جو بوسنيا هڪ پيچيدہ وفاقي
ملڪ آهي، جتي قومي توازن، سياسي شراڪت ۽ مذهبي رواداري چئلينج بڻيل آهي۔
معاشي ترقي
سست آهي۔
بيروزگاري
۽ نوجوانن جي هجرت وڌي رهي آهي۔
يورپي
يونين ۾ شموليت جو عمل بہ سست آهي
بوسنيا اڃا
تائين Daytona Agreement جي سياسي ڍانچي ۾ ڦاٿل آهي، جيڪو ملڪ کي
مڪمل قومي اتحاد ڏانهن وڃڻ نہ ٿو ڏئي۔
9.
اخلاقي ۽ عالمي سبق: بوسنيا جي جنگ دنيا کي سيکاريو تہ: انساني حقن جي ڀڃڪڙين تي دير سان ردعمل ڏيڻ
تباهي آڻي ٿو۔ سياسي مصلحت ڪڏهن ڪڏهن انساني زندگيءَ کان وڌيڪ
اهم بڻجي وڃي ٿي۔ بين الاقوامي ادارن کي وڌيڪ فعال ۽ غير جانبدار بڻجڻ جي ضرورت
آهي۔ بوسنيا جي جنگ جديد يورپ جي ضمير تي هڪ دائمي داغ آهي۔ آمريڪا جو ڪردار ٻٽي
نوعيت جو رهيو: شروعات ۾ لاپرواهي، آخر ۾ اڳواڻي۔Dayton Agreement امن آندو، پر مڪمل
استحڪام نہ۔ بوسنيا جي
جنگ اهو سيکاريو تہ امن صرف
جنگ روڪڻ سان نہ پر انصاف، سچائي، ۽
سچي مصالحت سان ممڪن آهي۔ عالمي طاقت
جهڙوڪ آمريڪا کي مستقبل ۾ پنهنجي پاليسين ۾ انساني قدرن کي ترجيح ڏيڻ گهرجي، ڇوتہ طاقت جي سياست ڪڏهن بہ دائمي امن نہ
آڻي سگهي ٿي.
