تعليم ڪنهن
بہ قوم جي ترقيءَ جو بنياد هوندي آهي۔ اهو ئي
اوزار آهي جنهن سان سماج ۾ شعور، فڪر، اخلاق ۽ علم جو اجالو پکڙجي ٿو۔ پر جڏهن تعليم
جو مقصد رڳو ”امتحان پاس ڪرڻ“ يا ”نوڪري
حاصل ڪرڻ“ رهجي وڃي، تڏهن اهو نظام علم نہ پر معلومات جو ڪارخانو بڻجي وڃي ٿو۔
پاڪستان جو
تعليمي نظام، بدقسمتي سان، ڄاڻ ۽ فڪر جي بدران رڳو معلومات تي ٻڌل آهي۔ هتي شاگرد کي
ياد ڪرڻ سيکاريو وڃي ٿو، پر سمجهڻ ۽ سوال ڪرڻ نہ۔
اهو فرق ئي آهي جيڪو ترقي يافتہ ملڪن کي ذهني
۽ سائنسي طور اڳتي وڌائي ٿو، ۽ اسان کي پوئتي رکي ٿو۔
معلومات ۽ ڄاڻ
جو فرق:
معلومات
(Information) ۽ ڄاڻ (Knowledge) ۾ ايترو وڏو فرق آهي، جيترو پڙهڻ ۽ سمجهڻ ۾ فرق
آهي۔ معلومات صرف حقيقتن، انگن اکرن، يا لفظن جو مجموعو آهي۔ مثال طور، جيڪڏهن ڪو شاگرد
ياد ڪري ٿو تہ ”پاڪستان 14 آگسٽ 1947ع تي وجود ۾ آيو“، تہ
اها
معلومات آهي۔ پر جڏهن اهو سمجهي ٿو تہ
ان
آزاديءَ جي جدوجهد جا سبب، نتيجا ۽ مقصد ڪهڙا هئا، تہ
اها
ڄاڻ آهي۔ ڄاڻ، معلومات مان پيدا ٿيندي آهي — پر تڏهن، جڏهن ذهن تجزيو ڪري، سوال ڪري،
۽ ان معلومات کي عمل سان جوڙي۔ بدقسمتي سان،
پاڪستاني تعليم ۾ معلومات تہ تمام گهڻي ڏني
وڃي ٿي، پر ڄاڻ پيدا ڪرڻ جا موقعا گهٽ آهن۔
پاڪستاني تعليمي
نظام جو جائزو: پاڪستان ۾ تعليم کي ٽن بنيادي حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو:
1. سرڪاري
نظام (پبلڪ اسڪول ۽ ڪاليج)
2. خانگي
نظام (پرائيويٽ اسڪول ۽ يونيورسٽيون)
3. ديني
مدارس جو نظام
انهن ٽنهي نظامن
جي پنهنجون ڪمزور ۽ مضبوط پاسائون آهن، پر هڪ ڳالهہ
سڀني
۾ ساڳي آهي: يادگيريءَ تي ٻڌل تعليم۔ استاد پڙهائي ٿو، شاگرد ياد ڪري ٿو، امتحان ۾
لکي ٿو، ۽ پوءِ وساري ڇڏي ٿو۔ پاڪستان جي تعليم ۾ تحقيق، تجزئي، تنقيدي سوچ، ۽ تخليقيت
کي گهٽ اهميت ڏني وڃي ٿي۔ ڪتابن جو مقصد شاگرد کي ”سوچڻ“ نہ،
پر ”ياد ڪرڻ“
بڻايو
ويو آهي۔
يادگيريءَ تي
ٻڌل تعليم جا نتيجا: ياد ڪرڻ واري تعليم شاگرد کي ذهني غلام بڻائي ڇڏي ٿي۔ اهو
شاگرد نہ سوال ڪري ٿو، نہ نئون خيال پيدا ڪري ٿو، نہ ئي عملي زندگي ۾ علم کي لاڳو ڪرڻ ڄاڻي ٿو۔
اهو ئي سبب آهي جو اسان جا شاگرد ڊگريون تہ
حاصل
ڪن ٿا، پر عملي مهارتون نہ۔ اسان جا ڊاڪٽر
مريض کي انسان کان وڌيڪ ”فائل“ سمجهن ٿا۔اسان جا انجنيئر ڪتابي فارمولن
تائين محدود آهن۔ اسان جا استادن وٽ نئون طريقو ناهي۔ هن يادگيريءَ واري تعليم جو نتيجو
اهو نڪتو آهي تہ سماج ۾ فڪر،
تجزيو ۽ تخليق جو فقدان آهي۔
علمي سوچ ۽
تجزئي جي کوٽ: تعليم جو حقيقي مقصد ذهن کي سوچڻ، پرکڻ ۽ فيصلو ڪرڻ جي صلاحيت ڏيڻ آهي۔پر
پاڪستاني نظام ۾ شاگرد کي شروع کان اهو سيکاريو وڃي ٿو تہ ”جيڪو
ڪتاب ۾ لکيل آهي، اهو ئي صحيح آهي.“ اهڙي سوچ تجسس
۽ سوال ڪرڻ واري فطرت کي ختم ڪري ڇڏي ٿي۔ جڏهن
شاگرد کي سوال ڪرڻ کان روڪيو وڃي، تہ
علم
جو در بند ٿي وڃي ٿو۔ سڀ کان وڏو علم اهو آهي
جيڪو سوال پيدا ڪري، نہ اهو جيڪو جواب
ياد ڪرائي۔
استاد ۽ شاگرد
جي ڪردار ۾ تبديلي: قديم دور ۾ استاد علم جو سرچشمو هوندو هو، جيڪو شاگرد کي سوچڻ سيکاري
ٿو، پر اڄ جو استاد گهڻو ڪري ”امتحان پاس ڪرائڻ“
جو
ذريعو بڻجي ويو آهي۔
ڪلاس روم ۾
سبق پڙهائڻ بدران، اهو شاگرد کي چوندو آهي: ”هيءَ ڳالهہ امتحان ۾ ايندي، اها ياد ڪريو۔“ اهڙي ماحول ۾ استاد علمي رهنمائي ڪندڙ نہ، پر معلومات ورهائيندڙ بڻجي ويو آهي۔
ٻئي پاسي، شاگرد
بہ ”مارڪ
حاصل ڪرڻ“ تائين محدود ٿي ويو آهي۔ اهو
علم حاصل ڪرڻ لاءِ نہ، پر ڊگري لاءِ
پڙهي ٿو۔
امتحاني نظام
جون خاميون: پاڪستاني امتحاني نظام يادگيريءَ تي ٻڌل آهي۔ اهو
شاگرد جي سوچ، تجزئي يا تخليق کي پرکڻ بدران، رڳو ياد ڪيل جملا چڪاسي ٿو۔
جيڪو بهتر ياد
ڪري ٿو، اهو بهتر نمبر وٺي ٿو — جيڪو سمجهي ٿو، پر ياد نٿو ڪري سگهي، اهو ناڪام۔اهو
نظام اصل ۾ علم جي دشمن آهي۔ اهو نہ رڳو شاگرد جي ذهني صلاحيت کي ماريندو آهي،
پر نقل، ڌوڪيبازي ۽ غيراخلاقي طريقن کي بہ
وڌائيندو
آهي۔
جديد دور جون
ضرورتون: 21 هين صديءَ ۾ دنيا ٽيڪنالاجي، تحقيق، ۽ تخليق تي
هلي رهي آهي۔
Artificial
Intelligence، Robotics، Data Science، ۽
Sustainable Development جا موضوع عالمي سطح تي تعليم جو حصو بڻجي چڪا آهن۔
پر پاڪستان ۾ اڃا تائين نصاب پراڻي زماني جا آهن۔ هتي شاگرد کي اهو نہ سيکاريو وڃي ٿو تہ ”ڪيئن
سکڻو آهي“، پر اهو تہ
”ڇا ياد رکڻو آهي“۔
هيءَ سوچ اسان جي نوجوان نسل کي عالمي مقابلي کان پري ڪري رهي آهي۔
ٽيڪنالاجي
۽ تعليمي شعور: ٽيڪنالاجي جي استعمال سان تعليم ۾ انقلاب اچي سگهي ٿو، پر ان لاءِ شعور
جي ضرورت آهي۔
اسان وٽ ٽيڪنالاجي
آهي، پر ان جو استعمال رڳو تفريح تائين محدود آهي۔ جيڪڏهن
آن لائين تعليم، ڊجيٽل اوزار، ۽ جديد طريقا صحيح نموني استعمال ڪيا وڃن، تہ علمي معيار ۾ وڏو اضافو ٿي سگهي ٿو. استاد کي گهرجي تہ
ٽيڪنالاجي
کي ”علم جو ذريعو“ بڻائي،
نہ رڳو ”پريزنٽيشن
جو اوزار۔“
حل ۽ تجويزون:
1.
تعليم جو مقصد نئين سر
بيان ڪيو وڃي تعليم کي نوڪري حاصل ڪرڻ کان وڌيڪ سماجي ۽ علمي ذميواري سمجهيو وڃي۔
2.
نصاب ۾ تجزئي ۽ تحقيق کي
اهميت ڏني وڃي ڪتابن ۾ اهڙا سوال شامل ڪيا وڃن جيڪي شاگرد کي سوچڻ تي مجبور ڪن۔
3.
استادن جي تربيت جديد طريقي
سان ڪئي وڃي استاد کي سيکاريو وڃي تہ
تعليم
رڳو ڄاڻ ڏيڻ نہ، پر سوچ پيدا ڪرڻ جو عمل
آهي۔
4.
امتحاني نظام ۾ تبديلي:
Multiple Choice جي بدران Analytical ۽ Practical امتحان متعارف ڪرايا وڃن۔
5.
تعليمي ادارن ۾ تخليق کي
همٿايو وڃي شاگرد کي ليبارٽريز، مباحثن، ۽ ريسرچ پروجيڪٽن ۾ حصو وٺڻ جا موقعا ڏنا وڃن۔
6.
سماجي شعور وڌائڻ لاءميڊيا
۽ والدين کي بہ تعليم جي حقيقي
مقصد تي ڌيان ڏيڻ گهرجي۔
نتيجو: آخر
۾ اهو چئي سگهجي ٿو تہ پاڪستان جو
تعليمي نظام جڏهن تائين ڄاڻ بدران معلومات تي ٻڌل رهندو، تڏهن تائين ترقي رڳو خواب
رهندي۔ اسان کي اهڙو نظام ٺاهڻ جي ضرورت آهي، جيڪو شاگرد
کي ياد ڪرڻ نہ، پر سوچڻ، سمجهڻ، ۽ دنيا
کي بهتر بڻائڻ سيکاري۔ تعليم جو مقصد امتحان پاس ڪرڻ نہ، پر زندگيءَ کي سمجهڻ آهي۔ جيستائين
اهو احساس نہ ٿيندو، تيستائين
اسان وٽ ڊگريون تہ هونديون، پر
علمي روشني نہ۔