سنڌ جي ڌرتي ازل کان اوليائن جي قدمن سان مهڪندي آئي آهي۔ هتي هر واديءَ ۾ ولايت جو ورد، هر هوائن ۾ عرفان جي خوشبو ۽ هر ماڻھوءَ جي دل ۾ خدا جي محبت جي لو جلندي رهي آهي۔ ان ئي سرزمين تي ھڪ اھڙو صوفي ۽ سڪ جي سمنڊ، جنھن جي نالي سان نہ رڳو ڳوٺ، پر تاريخ جي ورقن ۾ بہ روشني پکڙيل آھي. شيخ ڀرڪيو رحہ، جنھن کي سنڌ وارا ”صوفين جو سرواڻ“ سڏين ٿا۔
مقام ۽ ماحول. ڀرڪيو جي برڪت ڀري سرزمين:
حيدرآباد چينل کان ٻهراڙيءَ جي ٽنڊو حيدر، شيخ ڀرڪيو روڊ کان لڳ ڀڳ ٽيھ ڪلوميٽر تي شيخ ڀرڪيو جو مقبرو واقع آهي۔ چار سؤ سال اڳ، جڏهن نصرپور، بڪيرا شريف ۽ ٺٽو جا ماڻهو واپار ۽ سفر لاءِ پراڻ واھ رستي کان گذرندا هئا، تڏهن هي علائقو قافلن جو مرڪز ۽ روحاني زائرين جي منزل بڻيل هو۔ ڀرڳڙي، ڪوري، ڪنڀر، خاصخيلي، ميمڻ ۽ ٻين قبيلن جا قافلا هتي اچي آباد ٿيا، ۽ جڏهن ٽنڊو حيدرآباد ٿيو، تڏهن شيخ ڀرڪيو روڊ تي زائرين جي آمد وڌڻ سبب هي علائقو ”شيخ ڀرڪيو“ جي نالي سان سڏجڻ لڳو۔ جنهن نالي سان ئي زبان روشن ٿئي ٿي، دل نرم ٿي وڃي ٿي، ۽ روح وجد ۾ اچي وڃي ٿو۔ شيخ ڀرڪيو! اهو نالو جيڪو نہ رڳو تاريخ جي صفحن تي لکيل آهي، پر دلين جي ڌڙڪن ۾ بہ سمايل آهي۔
نسب، نالو ۽ لقب. روشنيءَ جي ريت:
شيخ ڀرڪيو ولد شاھو ڪاتيار، ڏهين صدي هجري جا اھي برگزيدہ بزرگ ھئا، جن جي روحانيت سنڌ جي فضا ۾ اڄ تائين گونجي ٿي۔ سندن جنم ٽنڊي محمد خان جي تاريخي ڳوٺ ”ڪاتيار“ ۾ ٿيو، پر سندن مزار جي نسبت سان سڄو علائقو ”شيخ ڀرڪيو“ سڏجي ٿو۔ سندن ماءُ ساران خاتون پنهنجي پارسائي، دعاگوئي ۽ نيڪيءَ سبب وڏي عزت واري عورت هئي۔ شيخ ڀرڪيو جو لقب ”آچاريا“ انھيءَ ڪري پيو، جو پاڻ ”آچار“ يعني عدل، رواج ۽ انصاف جا حڪيم هئا۔ هندن ۾ بہ توھان جي عظمت جو اعتراف ايترو تہ وڏو هو جو توھان کي ”راجا وير“ سڏيندا هئا. يعني انصاف، عشق ۽ عبادت جو راجا۔
سندن حياتي لڳ ڀڳ 1450ع کان 1530ع تائين رهي، جيڪو ڄام نندي جي سنهري دور سان لاڳاپيل زمانو هو۔ ان وقت ٺٽو، نصرپور، هالا، مٽياري ۽ ڀرڪيو علم، تصوف، تمدن ۽ تجارت جا مرڪز هئا، ۽ شيخ ڀرڪيو انهن سڀني ۾ روحانيت جو روشن مينار هئا۔
روحانيت ۽ عبادت. سجدي جو سرمد:
شيخ ڀرڪيو جي عبادت جو رنگ انوکو هو۔ چون ٿا تہ پاڻ سورهن ورهيہ مسلسل روزا رکيا. بغير افطار جي، ۽ سياري جي سخت ٿڌ ۾ بہ آلي چادر سان تهجد پڙهڻ سندن معمول هو۔ اھو ئي سبب آھي جو تصوف جي دنيا ۾ توھان کي ”سجدي جو سرمد“ سڏيو وڃي ٿو۔ سندن ذڪر ۾ آيل روحاني واقعو بہ سندن مقام جي خبر ڏئي ٿو۔
چون ٿا، پاڻ مراقبي ۾ فرمايو: مون ڏٺو تہ شھود جي نور ۾ غرق آهيان۔ آواز آيو: ڀرڪيا، ٻانهو ٿيندين؟ چيم: نہ۔
وري آواز آيو: نوڪر ٿيندين؟ چيم: نہ۔
ٽئين دفعي چيم: اي پروردگار، آئون تہ ڪجھ بہ نہ آهيان، ۽ ڪجھ ٿيڻ بہ نٿو چاهيان۔
هي جملا فنا في الله جي اعليٰ درجي جا اظهار آهن، جتي سالڪ پنهنجو وجود ميساري، صرف ۽ صرف رضاءِ خدا ۾ فنا ٿي وڃي ٿو۔
ادبي ورثو. ”ڀرڪڻ“ جي بيتن جو فلسفو:
شيخ ڀرڪيو جي نالي سان منسوب ”ڀرڪڻ“ نالي بيتن جو مجموعو، سنڌي تصوف جو بي مثال خزانو آهي۔ اهي بيت ”تحفتہ الڪرام“ ۽ ”بيان العارفين“ جھڙن ڪتابن ۾ ذڪر ٿيل آهن۔
سندن هڪ بيت ۾ چون ٿا:
”ڀرڪڻ سندي مڪڙي، نہ اورار نہ پرار،
نہ لائو لھرن سين، نہ تر نہ پاتار।“
هن بيت ۾ ”ڀرڪڻ“ سالڪ جي واٽ جو استعارو آهي نہ ڪناري تائين پهچڻ جي ڪوشش، نہ لهرن سان جنگ، بلڪہ رضا ۽ ربط جو رستو؛ اهو ئي تصوف جو سچو سفر آهي۔
ٻئي بيت ۾ پاڻ چوي ٿو:
”ھليا سي نڪنج ڏي، ڀرڪڻ چوي ڀري،
لوڪان اوري آسرو، اسان پنڌ پري.“
هتي ”ڀرڪڻ“ پاڻ منزل آهي، جتي سڪون، قرب ۽ وِصال جو احساس گڏ ٿي وڃي ٿو۔ اهو بيت فنا ۽ فناءُ بعد بقاءَ جو اظهار آهي۔ شيخ ڀرڪيو پنهنجي شاعريءَ ۾ فلسفي کي فن ۾ ڳوٿي ڇڏيو، ۽ فن کي فيض بڻائي ڇڏيو۔ سندس بيتن ۾ عشق، آگاهي ۽ عبادت جي اڻ مٽ جوت آهي۔
فتنو ۽ فنا. آزمائش ۾ آزادي:
جڏهن سيد جونپوري جي مهديت جي تحريڪ سنڌ ۾ فتني جي صورت اختيار ڪئي، تڏهن ڪيترائي صوفي بزرگ ان دور جي ظلم جو شڪار ٿيا۔ مخدوم بلال جي شهادت ۽ مذهبي انتشار جي زماني ۾ شيخ ڀرڪيو پنهنجي مريدن کي صبر، اتحاد ۽ سچائيءَ جو پيغام ڏنو۔ پاڻ ملاڪاتيار مان هجرت ڪري موجودہ شيخ ڀرڪيو ۾ اچي هميشہ لاءِ مقيم ٿيا، جتي سندن خانقاه علم، حلم ۽ روحانيت جو سرچشمو بڻجي وئي۔
بيتن جو حوالو ۽ فڪري اثر:
سندن بيتن جا قلمياتي نسخا اڄ بہ ولھاري ڪتبخاني ۾ موجود آهن، جتي قاضي قادن جي بيتن سان گڏ ”ڀرڪڻ“ جي عنوان سان محفوظ ٿيل آهن۔
سندن هڪ بيت ۾ پاڻ سڃاڻپ ڏين ٿا:
”گفتہ شيخ ڀرڪئہ بالڪاف، ڀارن اڀان، رايضہ آئني.“
هي بيت فقط نالو نہ، پر علمِ معرفت جو آئينو آهي۔
نتيجو:
ڀرڪڻ جو پيغام: شيخ ڀرڪيو جي زندگي، بيتن ۽ عبادت ۾ جيڪو رنگ، رقت ۽ روحانيت سمايل آهي، اهو سنڌي فڪر لاءِ هڪ روشن ورثو آهي۔ ”ڀرڪڻ“ رڳو لفظ نہ، پر فڪر آهي؛ رضا جو درس، تسليم جو طريق، ۽ وحدت جي وک آهي۔ شيخ ڀرڪيو رحہ اڄ بہ تصوف جي دنيا ۾ سرواڻ جي حيثيت رکي ٿو۔ سندن نالو صوفين جي صف ۾ اولين، ۽ سندن پيغام انسانيت جي دل ۾ ابد تائين زندہ آهي۔
”ڀرڪڻ جو ڀيد صرف اُهي ڄاڻن ٿا، جن دل جي ڏيئي کي فنا جي روشنيءَ سان روشن ڪيو آھي.“
حوالا:
1. تحفتہ الڪرام
2. بيان العارفين
