موقعي کان سواءِ قابليت، ڪنهن ڪم جي ناهي ـ قمر زمان کوسو

سنڌ جي سماجي، معاشي ۽ علمي تاريخ ۾ قابليت، موقعن ۽ انساني ترقي جي موضوع تي سالڪن، محققن ۽ دانشورن گهڻو ڪجهہ لکيو آهي، پر اڄ جي جديد دور ۾ جڏهن ٽيڪنالاجي، منڊيءَ جي تبديلي ۽ انساني وسيلا تيز رفتاري سان تبديل ٿي رهيا آهن، تڏهن اهو موضوع وڌيڪ اهم ٿي ويو آهي تہ قابليت، جيڪڏهن موقعا نہ هجن، تہ سماج ۾ ترقيءَ جو وهڪرو روڪي وڃي ٿو. سنڌ جهڙي علائقي ۾، جتي تاريخي طور تي علم، هنر، زراعت، تجارت، صنعت ۽ تهذيب جا ميدان هزارين ورهين کان موجود رهيا آهن، اتي بہ جديد دور جي چئلينجن ۽ موقعن جو توازن برابر نہ آهي، جنهن سبب ڪيترائي باصلاحيت نوجوان، عورتون ۽ پيشاور ماڻهو پنهنجو پورو ڪردار ادا ڪرڻ کان رهجي وڃن ٿا. قابليت هڪ اهڙو سرمايو آهي جيڪو انساني ذهن ۾ قدرت طرفان رکيل خزانو آهي، پر اهو خزانو تڏهن ئي ڪم اچي سگهي ٿو، جڏهن سماج، ادارا، حڪومت ۽ مارڪيٽ گڏجي اهڙا ماحول ۽ دروازا کولي ڏين، جتي ماڻهو پنهنجي اندر لڪل صلاحيتي قوت کي حقيقي صورت ڏئي سگهن. جيڪڏهن هڪ ٻارکيءَ کي سکيا جا موقعا، ڪتابن تائين رسائي، تخليقيت لاءِ آزادي يا پنهنجي دل لڳندڙ مضمون ۾ اڳتي وڌڻ جا وسيلا نہ ملن، تہ هوءَ قابليت باوجود پوئتي رهجي وڃي ٿي؛ اهڙيءَ طرح هڪ نوجوان جيڪڏهن ٽيڪنيڪل مهارت، ڊجيٽل ڄاڻ يا ڪاروباري ذهن رکي ٿو پر روزگار جا دروازا بند آهن، تہ سندس قابليت بيڪار ٿي وڃي ٿي؛ هڪ استاد جيڪڏهن پنهنجي علم کي نئين نسل تائين پهچائڻ چاهي ٿو پر ادارا زوال پذير آهن، تہ سندس فڪري سرمايو خاموشيءَ ۾ دفن ٿي وڃي ٿو. موقعا بنيادي طرح ٽن شين تي مشتمل هوندا آهن: پهريون—تعليم ۽ سکيا تائين رسائي، ٻيون—اقتصادي ۽ روزگار جا دروازا، ۽ ٽيون—ادارن جي شفاف، منصفاڻين ۽ اڳڀرائين پاليسين جو وجود. جڏهن سماج ۾ موقعا برابر نہ هوندا آهن تہ قابليت صرف ڪجهہ ماڻهن تائين محدود ٿي وڃي ٿي، نتيجي ۾ طبقاتي فرق وڌي ٿو، غربت ۾ اضافو ٿئي ٿو، ۽ انساني ترقي جو سفر سست ٿي وڃي ٿو.
سنڌ ۾ هزارين نوجوان اعليٰ تعليم يافتہ ٿيڻ باوجود بيروزگار آهن، ڪيترائي ڪاروباري خيال رکندڙ ماڻهن وٽ سرمايو نہ آهي، ڇو تہ مالي ادارن تائين رسائي محدود آهي؛ ڪيترائي استاد ۽ ماهر تحقيق ڪرڻ چاهين ٿا، پر انهن وٽ ليبارٽريون، ڪتاب، سهولتون يا ادارا موجود نہ آهن؛ اهو سڀ ڪجهہ ڏيکاري ٿو تہ قابليت موجود آهي، پر موقعو گهٽ آهي. دنيا جي ترقي يافتہ ملڪن ۾ قابليت کي موقعو ڏيڻ لاءِ ٽيڪنالاجي انڪيوبيٽرز، نوان ڪاروبار شروع ڪرڻ لاءِ مالي سهارا، مهارت ترقي مرڪز، تحقيق جا ادارا، جديد يونيورسٽيون، صنعتن سان شراڪتون ۽ نوجوانن لاءِ درجنين پروگرام موجود آهن. اهڙن نظامن سبب نہ رڳو فرد ترقي ڪري ٿو پر پورو سماج بہ اقتصادي طور مضبوط ٿئي ٿو. جيڪڏهن سنڌ ۾ بہ اهڙن ماڊلز کي لاڳو ڪيو وڃي، تہ نوجوانن کي نہ صرف روزگار ملي سگهي ٿو، پر هو پنهنجون صلاحيتون عالمي سطح تي بہ ڏيکاري سگهن ٿا. مثال طور، مصنوعي ذهانت، زراعت ۾ جديد ٽيڪنالاجي، آن لائين ڪاروبار، سپلائي چين، اي-ڪامرس، ڊجيٽل مارڪيٽنگ، ۽ نون اسٽارٽ اپس جا ميدان سنڌ لاءِ وڏو امڪان رکن ٿا، پر ضروري آهي تہ حڪومت، خانگي شعبي ۽ تعليمي ادارا گڏجي اهڙي پاليسي ٺاهين، جنهن ۾ هر نوجوان کي پنهنجي قابليت کي نئين دنيا ۾ آزمان جو موقعو ملي. موقعو نہ هئڻ سان قابليت مرجائجي وڃي ٿي، ۽ قابليت مرجائجي وڃي تہ پوري قوم جي ترقي روڪي وڃي ٿي. ان لاءِ سڀ کان پهرين ضرورت اها آهي تہ تعليم جو معيار بهتر ڪيو وڃي، اسڪولن ۽ يونيورسٽين کي جديد ٽيڪنالاجي ۽ تحقيق سان ڳنڍيو وڃي، روزگار لاءِ نوان پروگرام ٺاهيا وڃن، نوجوانن کي گرانٽ، قرض ۽ تربيت فراهم ڪئي وڃي، ۽ هر شعبي ۾ شفافيت جو نظام مضبوط ڪيو وڃي. ان سان نہ صرف قابليت کي رستو ملندو پر سماج بہ متوازن، خوشحال ۽ ترقي يافتہ بڻجندو. آخر ۾ اهو چوڻ مناسب آهي تہ قابليت انسان اندر هڪ روشن شعلا آهي، پر اهو شعلا تڏهن روشني ڏئي ٿو جڏهن موقعو هوا جو ڪم ڪري. جيڪڏهن هوا نہ هجي تہ شعلا ٻري نہ ٿو سگهي. تنهنڪري سماج جي ترقي جو حقيقي فارمولو اهو آهي تہ قابليت + موقعو = ڪاميابي ۽ ترقي. جڏهن تہ قابليت – موقعو = ڪجهه بہ ناهي، ۽ اها حقيقت هر دور، هر ملڪ ۽ هر قوم تي برابر لاڳو ٿئي ٿي.